Η τραμπάλα μεταξύ άκρατου προοδευτισμού και μηδενισμού στις σημερινές κοινωνίες. Του Σπύρου Άνδρεϊτς

Στον ταχύτατα κινούμενο κόσμο μας, η αλληλεπίδραση μεταξύ προοδευτισμού και μηδενισμού έχει γίνει ένα φλέγον θέμα που αξίζει μεγαλύτερη εξερεύνηση. Η πορεία των κοινωνιών με ακραία προοδευτικότητα έχει, σε ορισμένες περιπτώσεις, οδηγήσει σε μια αξιοπερίεργη συνέπεια – μια μηδενιστική απόρριψη βασικών αρχών, αξιών και προτύπων. Αυτό το κείμενο εξετάζει την πολύπλοκη δυναμική μεταξύ προοδευτισμού και μηδενισμού, εξετάζοντας πώς ο απόλυτος σχετικισμός που χαρακτηρίζει τον ακραίο προοδευτικισμό μπορεί να συμβάλει στην υποσκαφή και υπονόμευση των θεμελιωδών κοινωνικών θεμελίων.

Η Εξέλιξη του Ακραίου Προοδευτισμού:

Ο ακραίος προοδευτισμός, με τον ασταμάτητο αγώνα του για κοινωνική, πολιτική και τεχνολογική εξέλιξη, έχει διαμορφώσει το τοπίο των σύγχρονων κοινωνιών. Ενθαρρύνοντας την απεριόριστη ανοχή, την ποικιλομορφία και τη συνεχή αποδόμηση των παραδοσιακών κανόνων, ο ακράτητος προοδευτισμός = προοδευτικισμός διακηρύσσει ότι επιδιώκει να προωθήσει έναν πιο ισότιμο και απελευθερωμένο κόσμο. Ενώ αυτές καθαυτές οι φιλοδοξίες είναι επαινετές, ο δρόμος προς τέτοια ιδανικά δεν είναι χωρίς παγίδες.

Ο Απόλυτος Σχετικισμός και οι Συνέπειές του:

Στην καρδιά του ακραίου προοδευτικισμού βρίσκεται η δέσμευση στον απόλυτο σχετικισμό – η ιδέα ότι όλες οι πεποιθήσεις, αξίες και αλήθειες είναι εντελώς υποκειμενικές και συνδεδεμένες με το εκάστοτε χωροχρονικό πλαίσιο. Ενώ αυτή η κοσμοθεώρηση ενθαρρύνει καταρχήν το ανοικτό πνεύμα και την αποδοχή νέων ιδεών, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε έναν επικίνδυνο ηθικό κενό. Η απόρριψη των κοινών αληθειών και αρχών μπορεί εύκολα να ανοίξει τον δρόμο για μηδενιστικές τάσεις.

Μηδενισμός: Η Άβυσσος της Ανασφάλειας;

Ο νιχιλισμός, συχνά χαρακτηριζόμενος από βαθιά αμφισβήτηση προς κατεστημένες αξίες και μια υπόρρητη αίσθηση υπαρξιακής απελπισίας, βρίσκει έναν απρόσμενο σύμμαχο στον απεριόριστο σχετικισμό του ακραίου προοδευτικισμού. Όταν τα πάντα γίνονται αντιληπτά ως απολύτως υποκειμενικά, ο κίνδυνος εξάπλωσης μιας μηδενιστικής απόρριψης του κοινώς καταληπτού νοήματος γίνεται αισθητός.

Η Ερείπωση των Κοινωνικών Θεμελίων:

Στο κυνήγι της προόδου, υπάρχει ταυτόχρονα μια ερείπωση των κατευθυντήριων αρχών που ιστορικά έχουν αγκυροβολήσει στις ανθρώπινες κοινωνίες. Έννοιες καθοδηγητικές,  ενισχυτικές, διδακτικές, πολιτιστικές καθώς και τα αναγκαία ηθικά πρότυπα μπορεί να γίνουν θύματα μιας ιδεολογίας που αμφισβητεί τις ίδιες τις βάσεις πάνω στις οποίες αυτές οι αρχές εδράζονται. Ο κίνδυνος κρύβεται στο πιθανό κενό που αφήνει η απουσία τους.

Αξίες σε καθημερινή μετατόπιση:

Ο ακραίος προοδευτικισμός συχνά υπονομεύει τις θεμελιωμένες διαχρονικές αξίες, προκαλώντας μια τρικυμιώδη ρευστότητα, μια συνεχή επαναξιολόγηση των κοινωνικών κανόνων. Ενώ αυτή η δυναμική μπορεί ενίοτε να οδηγεί σε θετική κοινωνική εξέλιξη, η αδιάκοπη αμφισβήτηση των αξιών χωρίς μια σταθερή βάση αναφοράς μπορεί να συμβάλει σε μια αίσθηση ηθικής ασάφειας και αοριστίας. Ο μηδενισμός εκμεταλλεύεται την ευκαιρία σε αυτήν την παραζάλη της γενικής σύγχυσης, προσφέροντας μια παρότρυνση για την απόρριψη κάθε εγγενούς αξίας ή σκοπού.

Πρότυπα Υπονομευμένα:

Τα πρότυπα, είτε στην εκπαίδευση, ή στην ηθική στάθμιση των πράξεων είτε στη διακυβέρνηση, υπόκεινται σε συνεχείς αμφισβητήσεις στις κοινωνίες με ακραίο προοδευτικισμό. Ενώ αυτή η αναζήτηση μπορεί να προωθήσει υπό προϋποθέσεις μια θετική αλλαγή και καινοτομία, η ανεξέλεγκτη αποσύνθεση των προτύπων μπορεί να οδηγήσει σε μια μηδενιστική απόρριψη οποιουδήποτε αντικειμενικού σταθερότυπου. Η ανυπαρξία συμφωνημένων προτύπων οδηγεί στη διάλυση της κοινωνικής συνοχής, ανοίγοντας τον δρόμο για μια ολοσχερή μηδενιστική απόγνωση.

Το Δίλημμα της Ελευθερίας:

Η ακραία προοδευτικότητα υποστηρίζει υποτίθεται τις ατομικές ελευθερίες και την αυτονομία. Ωστόσο, ο απόλυτος ρελατιβισμός που συνοδεύει αυτήν τη διαρκώς διστακτική και δύσπιστη ηθική βρίσκεται μπροστά σε μια πελώρια παγίδα. Χωρίς μια κοινή κατανόηση ορισμένων θεμελιωδών αρχών, η προσπάθεια για ελευθερία μπορεί να καταντήσει ένας χαοτικός χυλός αντιφατικών, μερικευμένων, ατομικά κατακερματισμένων και αγρίως αντικρουόμενων συμφερόντων, οδηγώντας πιθανώς σε μια καταχθόνια υπονόμευση της ίδιας της έννοιας της ελευθερίας από την οποία θα λείπουν οι σταθερές βάσεις επίκλησης πειστικών επιχειρημάτων.

Ο Ρόλος της Τεχνολογίας:

Στην εποχή της πρωτοφανούς τεχνολογικής προόδου, η ακραία προοδευτικότητα βρίσκει έναν ισχυρό σύμμαχο στον διαμορφωτικό ρόλο των κοινωνικών αφηγημάτων. Η τεχνολογία επιταχύνει την αλλαγή και διευκολύνει τη διακίνηση διάφορων απόψεων. Ωστόσο, η ταχύτητα αυτού του μετασχηματισμού μπορεί να συμβάλει στο να απομακρυνθούμε από τις πανανθρώπινες, διαχρονικές αξίες, αφήνοντας τα άτομα αντιμέτωπα με ένα αίσθημα δεινής αμηχανίας που η μηδενιστική κοσμοθεωρία μπορεί να εκμεταλλευτεί.

Φυσικά, υπάρχουν πολλά θετικά και προοδευτικά πράγματα σε αυτές τις κοινωνίες. Για παράδειγμα, έχουν σημειωθεί μεγάλες εξελίξεις στην επιστήμη και την τεχνολογία. Έχει βελτιωθεί η ζωή των ανθρώπων σε πολλούς τομείς, ιδιαίτερα όσον αφορά στην υγεία, την εκπαίδευση και την ισότητα. Ωστόσο, υπάρχει μια αρνητική πλευρά σε αυτήν τη συνεχή προσπάθεια για αλλαγή. Σημαίνει ότι δεν υπάρχει πλέον καμία σταθερή αναφορά, καμία κοινή κατανόηση του πώς πρέπει να είναι τα πράγματα. Τα πάντα είναι αμφιλεγόμενα και διφορούμενα.

Υπάρχουν δύο βασικά προβλήματα με αυτό. Πρώτον, αν δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες, τότε δεν υπάρχει βάση για την κατάθεση ηθικών κρίσεων. Αν τα πάντα είναι σχετικά, τότε τίποτα δεν μπορεί να είναι απόλυτα σωστό ή λάθος. Για παράδειγμα, αν μια κουλτούρα πιστεύει ότι είναι αποδεκτό να σκοτώνει ανθρώπους λόγω της θρησκείας ή της ιδεολογίας τους, τότε αν είμαστε οπαδοί του ηθικού σχετικισμού δεν έχουμε καμία ακλόνητη δικαιολογία για να κρίνουμε αυτήν τη στάση. Μπορεί κάτι να μην μας αρέσει, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι εξ ορισμού λάθος.

Το δεύτερο πρόβλημα με τον ακραίο σχετικισμό είναι ότι οδηγεί σε μια μορφή μηδενισμού. Ο νιχιλισμός είναι η πεποίθηση ότι η ζωή είναι χωρίς αντικειμενικό νόημα, σκοπό ή εγγενή αξία. Είναι η απόρριψη όλων των ηθικών, κοινωνικών και θρησκευτικών αρχών, με την πεποίθηση ότι η ζωή είναι άνευ νοήματος. Σε μια κοινωνία που έχει απορρίψει όλα τα σταθερά σημεία αναφοράς, όπου τα πάντα είναι σχετικά, δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί κανείς να στηριχτεί, τίποτα που να μπορεί κάποιος να πιστέψει. Γι’ αυτό τόσοι πολλοί νέοι αισθάνονται σήμερα χαμένοι και μπερδεμένοι. Δεν έχουν ιδέα τι πρέπει να κάνουν με τη ζωή τους ή τι αξίζει σε αυτήν τη ζωή πραγματικά.

Οι πιθανοί τρόποι απόκρισης

Λοιπόν, ποια είναι η λύση σε αυτό το πρόβλημα; Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχουν κάποια πράγματα που είναι αντικειμενικώς αληθή. Δεν είναι όλα σχετικά. Υπάρχουν κάποια πράγματα που είναι πάντα λάθος, ανεξάρτητα από τον χρόνο ή το γεωγραφικό τόπο. Για παράδειγμα, είναι πάντα λάθος αφαιρείς την υπέρτατη αξία που είναι η ανθρώπινη ζωή για ιδεολογικούς ή θρησκευτικούς σκοπούς. Είναι πάντα λάθος να βασανίζεις ή να προκαλείς τον ψυχικό κλονισμό κάποιου από κέφι και προστυχιά. Είναι πάντα λάθος να κλέβεις τη μπουκιά από το στόμα του ανήμπορου. Είναι πάντα λάθος να βιάζεις. Αυτά δεν είναι απλώς οι ατομικές απόψεις μου. Δεν είναι απλώς οι απόψεις του πολιτισμού μου. Είναι αντικειμενικές, παγκόσμιες, διαχρονικές αλήθειες τις οποίες όλες οι μη διαταραγμένες προσωπικότητες που βρίσκονται εκτός φρενοκομείου αποδέχονται κι εγκρίνουν.

Το δεύτερο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να καθορίσουμε ποια είναι αυτά τα αντικειμενικώς αληθή. Πρέπει να αποφασίσουμε ποιες πρέπει να είναι οι αρχές, οι αξίες και οι πρότυπα μας. Αυτό δεν είναι εύκολο, αλλά δεν είναι και αδύνατο. Είναι κάτι που πάντα έχουμε κάνει ως ανθρώπινη κοινωνία. Για παράδειγμα, στο παρελθόν, αποφασίσαμε ότι η δουλεία ήταν λάθος και ότι οι γυναίκες έπρεπε να έχουν ίσα δικαιώματα. Δεν ήταν απλώς τυχαίες κι αυθαίρετες αποφάσεις. Βασίζονταν σε ορισμένες θεμελιώδεις αρχές για την αξιοπρέπεια και την ισονομία όλων των ανθρώπων.

Η προώθηση μιας κουλτούρας κριτικής σκέψης εντός προοδευτικών κοινωνιών μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να καλλιεργήσουν τις εξελισσόμενες πεποιθήσεις τους χωρίς να υποκύψουν στη μηδενιστική απελπισία. Αυτό περιλαμβάνει την προώθηση της αυτογνωσίας και την προθυμία για σκόπιμο διάλογο. Ενώ γιορτάζεται η ποικιλομορφία, είναι κρίσιμο να εντοπίζονται και να καλλιεργούνται κοινές αξίες που αποτελούν τη βάση της κοινωνικής συνοχής. Η θέσπιση ενός κοινού εδάφους μπορεί να λειτουργήσει ως αμυντικό τείχος ενάντια στις μηδενιστικές τάσεις που μπορεί να προκύψουν όταν τα πάντα θεωρούνται σχετικά. Αναγνωρίζοντας την επίδραση της τεχνολογίας στις κοινωνικές αξίες, οι προοδευτικές κοινωνίες θα πρέπει να εμπλακούν ενεργά σε νέες ηθικές αποτιμήσεις περί της αληθινής τεχνολογικής προόδου. Η εξισορρόπηση της καινοτομίας με μια προσεκτική προσέγγιση για τις πιθανές συνέπειές της μπορεί να μειώσει τη διάβρωση των ουσιωδών αξιών.

Η ενσωμάτωση ηθικής και ανθρωπιστικής αγωγής στα προγράμματα σχολικών μαθημάτων μπορεί να εξοπλίσει τα άτομα με τα εργαλεία για μια ασφαλή πλοήγηση ανάμεσα στις πολυπλοκότητες μιας κοινωνίας που διαρκώς εξελίσσεται. Η διάδοση της ηθικής παιδείας είναι ουσιώδης για την προώθηση ενός αισθήματος σκοπού και κατεύθυνσης ικανού να αντισταθμίσει τις διαβρωτικές επιπτώσεις της ακραίας σχετικοκρατίας. Η προώθηση ενός συμπεριληπτικού διαλόγου που ενώ σέβεται τις ποικίλες προσωπικές απόψεις αναγνωρίζει ταυτόχρονα το κοινό έδαφος συλλογικώς σεβαστών κριτηρίων είναι καθοριστική. Η ενθάρρυνση ουσιαστικών κι ανεμπόδιστων, δηλαδή άνευ τραμπουκισμών, διαλόγων που μπορούν να γεφυρώνουν ιδεολογικές ψαλίδες προάγει ένα αίσθημα κοινότητας και αντιμετωπίζει την ατομική απομόνωση που μπορεί να οδηγήσει σε μηδενιστικές τάσεις. Μηδενιστικές τάσεις από τις οποίες όμως κάποιοι ωφελούνται πραγματικά και αποκομίζουν οφέλη. Δεν είναι φυσικά τυχαίο ότι ο σημερινός ύστερος οικουμενικός καπιταλισμός ενθαρρύνει μετ’ επιτάσεως κάθε τεμαχιστική έως εξατομίκευσης επιθυμία, ιδιορρυθμία ή καπρίτσιο και μάλιστα τα έχει αναγάγει σε υπερεθνικών διαστάσεων ακτιβισμό. Κερδίζει δηλαδή νέα πολυπληθή υποείδη καταναλωτών. Αλλά προπάντων, με το γνωστό ‘’διαίρει και βασίλευε’’ ή αλλιώς με την επίτευξη πολυδιάσπασης, υποστηρίζοντας με άλλα λόγια και ευνοώντας τις μικρές διακριτές και απομονωμένες μερικότητες, εξουδετερώνει με πανουργία τις μαζικές συλλογικές ενέργειες και δράσεις που είναι πάντα επίφοβες και ανησυχητικές. Και διατηρεί βέβαια έτσι το άλλοθι της προάσπισης των ατομικών δικαιωμάτων.

 

Ο Σπύρος Άνδρεϊτς υπηρετεί επί δεκαετίες τον χώρο της διδακτικής των Αγγλικών και ευρύτερα των Ξένων Γλωσσών, κατέχοντας συναφή ειδίκευση με μεταπτυχιακά προσόντα.

Δοκιμιογραφεί από τα νεανικά του χρόνια επί θεμάτων κοινωνικών, πολιτικών, φιλοσοφικών και λογοτεχνίας.

Ήδη 9 βιβλία του κυκλοφορούν στα Αγγλικά σε ηλεκτρονική, χαρτόδετη και σκληρόδετη μορφή στο AMAZON.COM (2 βιβλία δοκιμίων, 3 λογοτεχνικά, και 4 διδακτικής της Αγγλικής γλώσσας). https://www.amazon.com/stores/author/B0CD2LHNRT/allbooks?ingress=0&visitId=b54b18bb-4f99-4345-afab-8c4b2791a8d4&ref_=ap_rdr