Ατομικές και Συλλογικές Αξίες: Μια Κριτική Ματιά Του Σπύρου Άνδρεϊτς

Η πολυσημία της λέξης μας επιβάλλει να θυμηθούμε ότι πέρα από τη χρήση της στην περιοχή της οικονομίας, αξίες είναι οι κατευθυντήριες αρχές, τα σταθερότυπα της οφειλόμενης συμπεριφοράς (ηθικές αξίες) καθώς επίσης και οι σημαντικές επιδιώξεις που ωθούν τον άνθρωπο σε δράση (κοινωνικές αξίες).
Από θεωρητική σκοπιά οι αποκαλούμενες ηθικές αξίες θεωρούνται απόλυτες, αυτές καθαυτές, εντελώς ανεξάρτητες από τα οφέλη που πιθανόν θα προσπορίσουν σε όποιον τις ενστερνίζεται και τις εφαρμόζει. Ως ηθικές αξίες μπορεί να λογίζονται, για παράδειγμα, η αλήθεια, η γενναιοδωρία, η αρετή, το καθήκον, η εντιμότητα, η αυτοθυσία, η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη κλπ.
Η υπέρτατη αξία
Πριν απ’ όλα, όμως, η ανάγκη για συνέπεια στην αποσαφήνιση των όρων και την ιεράρχηση των επιθυμητών σκοπών επιβάλλει να ορίσουμε την ίδια την ανθρώπινη ζωή (προσοχή όχι αποκλειστικά και κατ’ ανάγκη την ατομική αλλά την υπόσταση του είδους άνθρωπος) ως την υπέρτατη αξία. Διαφορετικά η εξάλειψή της θα αφάνιζε και την ανθρώπινη συνείδηση ως κέντρο στάθμισης και αποτίμησης κάθε υποδεέστερης αξίας για το μοναδικό μέχρι στιγμής προικισμένο με νοημοσύνη και ηθική επίγνωση γένος των ανθρώπων.
Στην πραγματική ζωή δεν αργεί, εντούτοις, να φανεί ότι για να ζήσει κανείς πρέπει να αναπτύξει δράση. Για να αναπτύξει όμως δράση πρέπει να κάνει επιλογές. Για να κάνει επιλογές πρέπει να έχει έναν κώδικα αξιών. Για να έχει έναν κώδικα αξιών πρέπει να γνωρίσει τη φύση του και τον κόσμο που τον περιβάλλει. Επομένως, για να καταστρώσει ένα ασφαλές σκεπτικό με το οποίο να στηρίξει μια περιεκτική κοσμοαντίληψη και ένα ηθικό «αλφάδι» χρειάζεται να διαθέτει ένα σύστημα συνεκτικών και αξιόπιστων αρχών. Χρειάζεται μια «πρακτική» φιλοσοφία με την οποία να ιεραρχεί τους σκοπούς και τις πράξεις του.
Κατά βάθος, οι βασικοί μας στόχοι, οι θεμελιακές μας προτεραιότητες μας προσφέρουν την αίσθηση ότι η ζωή μας έχει ουσιαστικό νόημα, πράγμα το οποίο είναι μία αδήριτη πνευματική ανάγκη. Στην πραγματικότητα, δύο καταστάσεις φαίνονται να είναι αδιανόητες για ένα υγιές ανθρώπινο πλάσμα: η πλήρης στασιμότητα και η άσκοπη περιπλάνηση. Αρκεί κάποιος να φανταστεί τι θα ήταν η ζωή μας χωρίς κατεύθυνση, χωρίς την πεποίθηση ότι οι ενέργειές μας όντως έχουν σημασία για το παρόν και το μέλλον μας.
Αξίες ηθικές και συντελεστικές
Την ίδια στιγμή, οι αξίες μας όπως υπαινιχθήκαμε και παραπάνω μπορεί να στηρίζονται σε διαφορετικά κριτήρια, όπως στην γνώση, σε βάσεις αισθητικές, σε ανάγκες επιβίωσης ή σε ηθικά ερείσματα. Βλέποντας έτσι ότι οι περισσότεροι σημερινοί άνθρωποι υπολογίζουν υπέρμετρα το χρήμα, την κοινωνική θέση, τα υλικά αποκτήματα και την αναγνώριση των επιτευγμάτων τους απαιτείται να προχωρήσουμε σε μια διάκριση μεταξύ ηθικών και συντελεστικών αξιών. Οι πρώτες αναφέρονται σε ό,τι κανείς οφείλει να πράξει έναντι των άλλων, ενώ οι δεύτερες μας παραπέμπουν στις ατομικές ανάγκες και επιθυμίες που η ικανοποίησή τους στομώνει και ανακουφίζει το αίσθημα της προσωπικής στέρησης, έλλειψης ή ανεπάρκειας.
Στο σημείο αυτό θα ήταν σωστό να μην λησμονήσουμε, για όσους μάλιστα οχυρώνουν την ηθική τους πίσω από τους ισχύοντες νόμους, ότι το νομικώς ορθό δεν είναι κατ’ ανάγκη και το ηθικώς ορθό. Πολύ συχνά αυτό που έχουμε το δικαίωμα να πράξουμε δεν ταυτίζεται καθόλου με αυτό που το κοινό αίσθημα της πλειονότητας των ανθρώπων θα αναγνώριζε ότι είναι δίκαιο και πρέπον. Γιατί ο γραπτός νόμος, περιοριστικά ρητός, μπορεί ν’ αδιαφορεί για τις εδώ και τώρα συγκεκριμένες περιστάσεις ένδειας και πενίας π.χ. του ανήμπορου παιδιού ή του μόνιμα άνεργου ή του αδύναμου υπερήλικα. Όπου δηλαδή λείπουν οι τυπικές κανονιστικές διατάξεις μπορεί κάλλιστα να παραβλέπει την κατάφωρη κοινωνική αδικοκρατία ή να νομιμοποιεί εκ των υστέρων την καταπάτηση δημόσιας ή ξένης περιουσίας, με τελικό αποτέλεσμα την κατοχύρωση έτσι της αδικοπραγίας.
Η εξέλιξη των «ζωτικών» αξιών
Ύστερα από τις διευκρινήσεις αυτές είναι επιβεβλημένο να ρωτήσουμε: είναι οι αξίες δημιουργήματα της ατομικής συνείδησης ή προϊόντα του κοινωνικού περιβάλλοντος, ανάμεσα από τα οποία μπορούμε να επιλέξουμε κατά βούληση;
Η έξοδος ενός σημαντικού αριθμού ανθρώπων από τα σπήλαια της λιμοκτονίας και της ασιτίας σε ένα πιο ανεκτό επίπεδο διαβίωσης ασφαλώς και επέφερε μια αισθητή διαφορά σε σχέση με τις επιδιωκόμενες αξίες. Στο σημείο της απλής εξασφάλισης των προς το ζην αναγκαίων οι «υπέρτατες» αξίες ήταν κατ’ ανάγκη οι «ελάχιστες» αξίες επιβίωσης. Πέρα όμως από ένα ορισμένο όριο ανάπτυξης διαφαίνεται μια αυξανόμενη μετατόπιση της αξιολογικής κλίμακας προς τα πάνω που συντελείται τόσο από γενεά σε γενεά όσο και πολύ περισσότερο από εποχή σε εποχή.
Η οικονομική κυρίως ανασφάλεια ήταν και είναι κυρίαρχη αιτία ξενοφοβίας και τυραννικής απολυταρχίας. Επίσης το συναίσθημα της ανημπόριας και της ύπαρξης αδυσώπητων φυσικών κινδύνων έστρεφε όλες τις ανθρώπινες ελπίδες στην θρησκεία και την «κατασκευή» θεοτήτων για την άντληση προσδοκίας και ενός στοιχειώδους συναισθήματος βεβαιότητας. Είναι άλλωστε γνωστό στους παλαίμαχους των πολέμων ότι στα βομβαρδιζόμενα χαρακώματα, τη στιγμή όπου χάνεται και πετσοκόβεται η ανθηρή νιότη των συμμαχητών, ο τρόμος και η λιγοψυχία δεν αφήνει κανένα να δηλώσει άθεος.
Εντελώς αντίθετα το αίσθημα μιας σχετικής οικονομικής ασφάλειας οδηγεί στην ανάδυση της ανεκτικότητας και την ενθάρρυνση της πολιτισμικής πολυμορφίας. Στις προηγμένες κοινωνίες το ενδιαφέρον τώρα κατευθύνεται στην έγνοια για την ευλαβική τήρηση της ισονομίας όλων των πολιτών, την ουσιαστική εξάλειψη των διακρίσεων εις βάρος του γυναικείου φύλου, την ελευθερία αυτοέκφρασης, την ατομική αυτονομία και την προστασία του περιβάλλοντος. Επιπλέον, οι διαστάσεις εκδήλωσης του σεξουαλικού ενστίκτου διευρύνονται, η ανάγκη για άκαμπτους κανόνες γενικότερα μειώνεται και εντείνεται η φροντίδα για την προσωπική αναζήτηση νοήματος και σκοπού ζωής.
Ως εκ τούτου οι εδραιωμένοι στην άκαμπτη ιεραρχία, κεντρικώς διοικούμενοι γραφειοκρατικοί οργανισμοί γίνονται όλο και λιγότερο αποδεκτοί στην σύγχρονη μετανεωτεριστική κοινωνία. Η άνοδος των μεταβιομηχανικών κοινωνιών επιφέρει μια μεταβολή της αξιοθεσίας ενισχύοντας την αξιοπιστία των λόγων και των πράξεων των απλών πολιτών και το μεταξύ τους πνεύμα συνδιαλλαγής. Αντίστροφα προκαλεί μια ταυτόχρονη ενίσχυση της καχυποψίας έναντι των θεσμοποιημένων μορφωμάτων της οποιουδήποτε είδους εξουσίας.
Στις πλήρως ανεπτυγμένες κοινωνίες οι μεταϋλιστικές ιδέες ανακόπτοντας την τάση του προτεσταντικού, εργασιομανούς και παραδόπιστου ήθους υποδείχνουν ήδη στους ενεργούς πολίτες, που απασχολούνται πια κυρίως σε τομείς παροχής υπηρεσιών και γνώσης, την ανάγκη για υπέρβαση του αγελαίου καταναλωτισμού. Τούτο βέβαια οδηγεί σε μια διαρκή αναζήτηση καινούριων νοητικών συλλήψεων της πραγματικότητας.
Παράγοντες επιρροής
Η αυτονόητη αξίωση για ατομική έκφραση και ισοτιμία εμπεδώνει τους δημοκρατικούς θεσμούς που όπως είναι ιστορικά διαπιστωμένο εξασθενίζουν ή εκμηδενίζονται εκεί που η οικονομία, ανεξαρτήτως πολιτειακού καθεστώτος, φθίνει και καταρρέει. Με άλλα λόγια, παρά την συνεχιζόμενη προβολή ρημαγμένων στην πράξη ιδεολογημάτων κατά της «επικατάρατης» οικονομικής ανάπτυξης, μόνο σε καθεστώς γενικής οικονομικής αποσύνθεσης και ανέχειας κυριαρχούν τα ένστικτα της σκύλευσης και της διαρπαγής και φυσικά τα «αντίδοτά» τους: η με συνοπτικές δηλαδή διαδικασίες φυσική εξόντωση των «παραβατών», όπου κάθε έννοια δημοκρατικής ισονομίας και ισοπολιτείας καταλύεται. Το πρόβλημα λοιπόν, όπου και όταν υπάρχει, δεν είναι η ύπαρξη οικονομικής ευπραγίας αλλά η έλλειψη διανεμητικής δικαιοσύνης.
Αξίζει να παρατηρηθεί ότι το σύστημα αξιών συστηματικά επηρεάζεται από το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης και όχι τόσο από το ποσοστό των εκπαιδευμένων. Ίσως γιατί οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, ιδίως των κατώτερων βαθμίδων, αναπαράγουν και μεταβιβάζουν τα αναμενόμενα και συντηρητικότερα στερεότυπα ενός τόπου. Αποτελούν συνήθως χώρους καθαγιασμού και διάδοσης της κατεστημένης νοοτροπίας και όχι υποδοχής του πρωτότυπου και του νωπού στοχασμού.
Οι κυρίαρχες αξίες που εγκρίνουν και αποδέχονται οι πολίτες των ευπορότερων κρατών διαφέρουν κατά πολύ από εκείνες που παρακινούν τους πολίτες χωρών που είναι βουτηγμένες στην οικονομική δυσπραγία. Όσο και αν ακούγεται παράδοξο, σε οικονομικά υπανάπτυκτες κοινωνίες, που διαβιώνουν στην αγκαλιά της αμόλυντης Μητέρας – Φύσης, δεν φαίνεται να υφίσταται καν η εμφανής σε μας διαφορά κοσμοαντίληψης (το χάσμα) μεταξύ των γενεών. Κι αυτή δεν είναι μια καθόλου, όπως με την πρώτη ματιά θα φαινόταν, αξιοθαύμαστη ομοφροσύνη. Γιατί εμφανίζεται έτσι μια συμπαγής στοίχιση όλων, νέων και γέρων ανεξαίρετα, πίσω από «παραδοσιακές» αξίες επιβίωσης, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονται ο καταφρονητικός και κτηνώδης υποβιβασμός του μισού πληθυσμού τους, δηλαδή των γυναικών και η δυσμενής μεταχείριση όλων των αλλοεθνών, των αλλόδοξων και των εν γένει «διαφορετικών». Ενδεχομένως η προσκόλληση αυτή σε τέτοιους «παραδοσιακούς» ρόλους και πρότυπα ζωής να αποτελεί μια απεγνωσμένη, δεισιδαιμονική προσπάθεια να πραγματοποιηθεί μ’ ένα βίαιο τρόπο η δυνατότητα πρόβλεψης ή μάλλον επιθυμητής καθήλωσης του μέλλοντος, εξορκίζοντας την αβεβαιότητα της ανθρώπινης ζωής. Όμως, όπως είναι ασφαλώς γνωστό, η δεισιδαιμονία ήταν, είναι και θα είναι η πρώτη τροφός κάθε αυθαίρετης εξουσίας κοσμικής ή θρησκευτικής.
Η «τέχνη» των αξιών
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω οι κοινωνικές αξίες καθορίζουν κυριαρχικά τους ρόλους, τις επιτρεπτές προσδοκίες, τους περιορισμούς και τους κανόνες διαβίωσης των ατόμων. Οι επικρατούσες αξίες θεμελιώνουν τα καθημερινά πρότυπα συμπεριφοράς, θωρακίζουν τα ιδανικά της ηγεμονεύουσας ιδεολογίας και ανεπαίσθητα επενεργούν στο περιεχόμενο των δημοφιλέστερων καλλιτεχνικών δημιουργημάτων.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς τον τρόπο εισβολής των ισχυρότερων κοινωνικών αξιών μέσα σ’ ένα έργο τέχνης. Επειδή ο δημιουργός θέλοντας και μη «περιέχει» ως συμμέτοχος τις ευρύτερες κατηγορίες

(κεντρικές έννοιες) και τα «αφαιρετικά», συνοπτικά κριτήρια που η κοινωνία του ενσταλάζει, το έργο του, ως επιλεκτική αναδημιουργία της πραγματικότητας, αναπαριστά ως ένα βαθμό, θετικά ή αρνητικά, ασυνείδητα και ακούσια ακόμη εκείνες ακριβώς τις αξίες που κατ’ εξοχήν πιστοποιούν την εποχή του. Παρουσιάζοντας, για παράδειγμα, ένα περιστατικό με ένα ορισμένο τρόπο ο μυθιστοριογράφος, δίνοντας έμφαση σε κάποια στοιχεία και αποσιωπώντας άλλα, διαλέγοντας ανθρώπινους τύπους και δηλωτικά σύμβολα επιτελεί με λέξεις αξιολογικές γνωματεύσεις. Μεταδίδει εμμέσως πλην σαφώς την αίσθηση του τι θεωρεί σπουδαίο ή καταδικαστέο. Ο ρόλος λοιπόν της τέχνης στην επισήμανση, ανάδειξη αλλά και ανατροπή των αξιών είναι εντυπωσιακός. Αποκαλύπτοντας σκοπούς ύπαρξης είτε κλειδώνει είτε διευρύνει, ανάλογα με την ανοιχτοσύνη και το εκτόπισμα του δημιουργού, το ορατό φάσμα των πάντα όμως πεπερασμένων ανθρώπινων δυνατοτήτων. Συνεπώς, ακόμη και στον γενικά αδέσμευτο χώρο της τέχνης η διατήρηση πολλών κοινών παραδοχών και η συγκράτηση των ακραία αντισυμβατικών ροπών είναι συχνότατο φαινόμενο, προκειμένου να διευκολύνεται η τοπική μέση αντίληψη να προσλαμβάνει χωρίς δυσχέρεια το «νόημα» των πραγμάτων.

Καταλήγουμε επομένως σημειώνοντας ότι μολονότι θεωρητικά και μόνο η οικονομική ανάπτυξη φαίνεται να ωθεί τις κοινωνίες σε μια κοινή κατεύθυνση ομόθυμων αξιών, στην πράξη τα έθνη αντί να συγκλίνουν κινούνται σε παράλληλες τροχιές. Τροχιές οι οποίες χαράζονται κυρίως από την πολιτιστική και πολιτισμική τους κληρονομιά. Βάσιμα, επομένως, μπορεί κανείς ν’ αμφιβάλλει ότι οι λεγόμενες δυνάμεις του «εκσυγχρονισμού» και της «παγκοσμιοποίησης» είναι ικανές να παραγάγουν μια οικουμενική ομογενοποιημένη κουλτούρα στο προσεχές μέλλον. Όλα τα συστήματα των πεποιθήσεων και των φρονημάτων (θρησκευτικών-μεταφυσικών, πολιτικών, αισθητικών, ηθικών, κοινωνικών και φιλοσοφικών) δείχνουν μια αξιοπρόσεκτη ανθεκτικότητα.
Σε αντίθεση με τις καταναλωτικές μας συνήθειες, οι κεφαλαιώδεις αξίες μας μεταβάλλονται αργά αργά και λίγο λίγο κι έτσι ευτυχώς ή δυστυχώς θα συνεχίσουν φαίνεται ν’ αντανακλούν επί μακρόν τις εγχώριες παραδόσεις.

<><><><><><><><><>

Ο Σπύρος Άνδρεϊτς υπηρετεί επί δεκαετίες τον χώρο της διδακτικής των Αγγλικών και ευρύτερα των Ξένων Γλωσσών, κατέχοντας συναφή ειδίκευση με μεταπτυχιακά προσόντα. Δοκιμιογραφεί από τα νεανικά του χρόνια επί θεμάτων κοινωνικών, πολιτικών, φιλοσοφικών και λογοτεχνίας. Ήδη 12 βιβλία του κυκλοφορούν στα Αγγλικά σε ηλεκτρονική, χαρτόδετη και σκληρόδετη μορφή στο AMAZON.COM (2 βιβλία δοκιμίων, 3 λογοτεχνικά, και 7 διδακτικής της Αγγλικής γλώσσας).

https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT