Σαίξπηρ: Το Αιώνιο Μυστήριο της Λογοτεχνίας – Γιατί Κυριαρχεί ακόμα; Γράφει ο Σπύρος Άνδρεϊτς

https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT

 

… Και τούτο είναι ένα εκκωφαντικό δίδαγμα για όλους τους μονόχορδους κήρυκες της αποκρουστικής μονομέρειας που με πομπώδεις και βαρύγδουπες πομφόλυγες προγράφουν από πολιτικού βήματος ή θρησκευτικού άμβωνος…

Αν υπήρξε ποτέ ένας συγγραφέας που να αποτελεί την απόλυτη σταθερά της οικουμενικής λογοτεχνίας, αυτός είναι αναμφίβολα ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ (1564 – 1616). Περισσότερους από τέσσερις αιώνες μετά τον θάνατό του, τα έργα του συνεχίζουν να διαβάζονται, να μελετώνται, να ανεβαίνουν στις θεατρικές σκηνές και να εμπνέουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Γιατί, όμως, ένας Άγγλος θεατρικός συγγραφέας του 16ου και 17ου αιώνα διατηρεί αυτή την αξεπέραστη παγκόσμια απήχηση; Η απάντηση βρίσκεται στην ανθρωποκεντρική φύση της γραφής του, στην καθολικότητα των θεμάτων του και στην απαράμιλλη μαεστρία του λόγου του.

Η Καθολικότητα της Ανθρώπινης Εμπειρίας

Ο Σαίξπηρ δεν έγραψε για τους σύγχρονους του Άγγλους. Έγραψε για την ανθρώπινη φύση, με όλες της τις αντιφάσεις, τα πάθη και τις αδυναμίες της. Οι χαρακτήρες του – ο Hamlet, ο Lear, η Lady Macbeth, ο Othello, ο Romeo και η Juliet – δεν είναι απλώς θεατρικές φιγούρες. Είναι αρχέτυπα που ενσαρκώνουν διαχρονικά ανθρώπινα αντιθετικά ζεύγη: την αγάπη και το μίσος, την προδοσία και την πίστη, τη φιλοδοξία και την πτώση, τη δικαιοσύνη και την εκδίκηση, τη ζωή και τον θάνατο.

Κάθε φορά που διαβάζουμε ή παρακολουθούμε ένα έργο του, αναγνωρίζουμε κομμάτια του εαυτού μας, των σχέσεών μας, των κοινωνιών μας. Ο ζήλος του Othello, η αναποφασιστικότητα του Hamlet, η τρέλα του Lear, η φιλοδοξία της Lady Macbeth, η αγνή αγάπη του Romeo και της Juliet – όλα αυτά τα συναισθήματα και οι καταστάσεις είναι διαχρονικά και διαπολιτισμικά. Δεν περιορίζονται σε μια συγκεκριμένη εποχή ή γεωγραφική περιοχή. Αυτή η ικανότητα να αγγίζει την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης είναι αυτό που τον καθιστά οικουμενικό.

Η Απαράμιλλη Δύναμη του Λόγου

Η γλώσσα του Σαίξπηρ είναι ένα άλλο κλειδί για τη διαρκή του επιρροή. Ο ίδιος όχι μόνο χρησιμοποίησε την αγγλική γλώσσα, αλλά την εμπλούτισε και την μεταμόρφωσε. Εισήγαγε χιλιάδες νέες λέξεις και φράσεις που έκτοτε έχουν ενσωματωθεί στην καθημερινή ομιλία και σε άλλες γλώσσες. Φράσεις όπως “to be or not to be” (Άμλετ), “all the world’s a stage” (Όπως σας αρέσει), “Better to be a beggar than to live rich without love.” (Βασιλιάς Ληρ), ή “A horse! a horse! my kingdom for a horse!” (Ριχάρδος Γ’) είναι παροιμιώδεις και αναγνωρίσιμες σε όλο τον κόσμο ανεξαιρέτως.

Η ποιητική του γλώσσα, οι περίτεχνες μεταφορές, οι παρομοιώσεις, οι αναγραμματισμοί, οι ρυθμοί και η μουσικότητα των στίχων του, προσδίδουν στα έργα του μια απαράμιλλη αισθητική αξία. Ακόμη και σε μετάφραση, η δύναμη και η ομορφιά του λόγου του συχνά διατηρούνται, συμβάλλοντας στην παγκόσμια απήχησή του. Η ικανότητά του να συνδυάζει την υψηλή ποίηση με τον πεζό, καθημερινό λόγο, καθιστά τα έργα του προσιτά σε πολλαπλά επίπεδα.

Η Πολυπλοκότητα των Χαρακτήρων

Οι χαρακτήρες του Σαίξπηρ είναι τρισδιάστατοι, ζωντανοί και πολυεπίπεδοι. Δεν είναι απλώς καλοί ή κακοί, αλλά φέρουν μέσα τους ένα φάσμα ανθρώπινων ιδιοτήτων και αντιφάσεων. Οι κίνητρά τους είναι σκοτεινά, οι αποφάσεις τους αμφιλεγόμενες, και η ψυχοσύνθεσή τους αποκαλύπτεται σταδιακά μέσα από τις πράξεις και τους λόγους τους. Αυτή η ψυχολογική πολυπλοκότητα επιτρέπει στους αναγνώστες και τους θεατές να συνδεθούν βαθιά, να τους κατανοήσουν και να συμπάσχουν μαζί τους, ανεξάρτητα από την εποχή ή τον πολιτισμό τους.

Επιπλέον, ο Σαίξπηρ είχε την απαράμιλλη ικανότητα να δημιουργεί αξέχαστους δευτερεύοντες χαρακτήρες που συχνά κλέβουν την παράσταση και προσθέτουν στρώματα πολυπλοκότητας στην κύρια πλοκή. Αυτή η πλούσια πινακοθήκη χαρακτήρων, από βασιλιάδες και βασίλισσες μέχρι κωμικούς υπηρέτες και φαντάσματα, αντανακλά την ποικιλομορφία της ανθρώπινης κοινωνίας και προσδίδει στα έργα του μια διαρκή φρεσκάδα.

Η Διαχρονική Επιδραστικότητα

Ένας άλλος σημαντικός λόγος για την κεντρική θέση του Σαίξπηρ είναι η διαχρονική επιδραστικότητα των έργων του. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε σχεδόν κάθε γλώσσα του κόσμου, έχουν διασκευαστεί σε ταινίες, όπερες, μπαλέτα, τηλεοπτικές σειρές και μοντέρνα θεατρικά έργα. Κάθε εποχή και κάθε πολιτισμός βρίσκει τον δικό του τρόπο να ερμηνεύσει και να προσεγγίσει τον Σαίξπηρ, αναδεικνύοντας διαφορετικές πτυχές των έργων του.

Αυτή η ευελιξία στην ερμηνεία και η ικανότητα των έργων να αντηχούν πολύ βαθιά σε τόσο διαφορετικές ιστορικές γενεές αποδεικνύει την ευρύτητα και το βάθος των θεμάτων του. Ο Σαίξπηρ δεν είναι ένα μουσειακό έκθεμα. Αποτελεί τον κεντρικό άξονα της οικουμενικής λογοτεχνίας όχι μόνο λόγω της ιστορικής του σημασίας, αλλά κυρίως λόγω της ακλόνητης υπερχρονικής του αξίας. Η ικανότητά του να εξερευνά την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης, η αριστουργηματική χρήση της γλώσσας, η δημιουργία πολυδιάστατων χαρακτήρων και η αστείρευτη επιδραστικότητα των έργων του, τον καθιστούν έναν συγγραφέα που ξεπερνά τα όρια του χρόνου και του τόπου. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχώς ανανεώνεται και εκπέμπει νέα νοήματα, διατηρώντας την επικαιρότητά του.

Είναι δύσκολο να επιλέξει κανείς ένα και μοναδικό διαχρονικό μήνυμα από το απέραντο έργο του Σαίξπηρ, καθώς κάθε θεατής ή αναγνώστης μπορεί να βρει διαφορετικές αλήθειες που τον αγγίζουν. Ωστόσο, αν έπρεπε να αναδείξω ένα, θα έλεγα ότι είναι η αδιάκοπη εξερεύνηση της πολυπλοκότητας και των εγγενών αντιφάσεων της ανθρώπινης φύσης.

Ο Σαίξπηρ μάς δείχνει ξανά και ξανά ότι οι άνθρωποι δεν είναι μονοδιάστατοι. Και τούτο είναι ένα εκκωφαντικό δίδαγμα για όλους τους μονόχορδους κήρυκες της αποκρουστικής μονομέρειας που με πομπώδεις και βαρύγδουπες πομφόλυγες προγράφουν από πολιτικού βήματος ή θρησκευτικού άμβωνος. Διότι είμαστε ισοβίως ικανοί για το μεγαλείο και την κακία, την αγάπη και το μίσος, τη λογική και το παράλογο, την πίστη και την προδοσία. Οι ήρωές του δεν είναι αμιγώς καλοί ή κακοί, αλλά σύνθετοι, ελλειμματικοί, ελαττωματικοί χαρακτήρες που παλεύουν με τις εσωτερικές τους συγκρούσεις και τις εξωτερικές πιέσεις. Ο Hamlet δεν είναι απλώς ένας “καλός” πρίγκιπας, αλλά ένας άνδρας στοιχειωμένος από αναποφασιστικότητα και οργή. Ο Macbeth δεν είναι απλώς ένας “κακός” τύραννος, αλλά ένας ήρωας που παρασύρεται από τη φιλοδοξία και την ενοχή.

Αυτό τα μηνύματα είναι διαχρονικά επειδή αντικατοπτρίζουν την πραγματική ανθρώπινη εμπειρία. Μας υπενθυμίζουν ότι η ζωή είναι γεμάτη ηθικά διλήμματα, ότι και οι καλύτερες ακόμη προθέσεις μπορούν να προκαλέσουν τραγικές συνέπειες, και ότι η ανθρώπινη ψυχή κλείνει μέσα της ένα ευρύτατο φάσμα ανεξερεύνητου βάθους. Μέσα από τις ιστορίες του, ο Σαίξπηρ μας καλεί να δούμε πέρα από τις απλοϊκές κατατάξεις και να αναγνωρίσουμε την εμφυή πολυπλοκότητα που υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο, συμπεριλαμβανομένου του εαυτού μας.

Αυτή η εξερεύνηση της πολλαπλότητας κάθε ανθρώπινης ψυχής είναι κρίσιμη για την ενσυναίσθηση, την κριτική σκέψη και την κατανόηση των συνανθρώπων μας, καθιστώντας την ένα μήνυμα που παραμένει αιωνίως επίκαιρο σε κάθε εποχή και πολιτισμό.

Επιλογικά, τα έργα του Σαίξπηρ δεν είναι απλώς βιβλία θεατρικών έργων για να διαβάζονται. Είναι ψυχολογικοί καθρέφτες που μας επιτρέπουν να δούμε τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας με μεγαλύτερη ευκρίνεια. Μας προσφέρουν παρηγοριά, πρόκληση, γέλιο και δάκρυα, και πάνω απ’ όλα, μια βαθύτερη κατανόηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Για αυτούς τους λόγους, ο Σαίξπηρ παραμένει, και πιθανότατα θα παραμείνει για πάντα, ο αδιαμφισβήτητος πυλώνας της παγκόσμιας λογοτεχνίας.