Παναγιώτης Κονδύλης: Ο Στοχαστής της Ισχύος και ο Κριτικός της Ελληνικής Πραγματικότητας Γράφει ο Σπύρος Άνδρεϊτς
https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT
Ο Παναγιώτης Κονδύλης (1943-1998) παραμένει μια από τις πλέον επιδραστικές φυσιογνωμίες της ελληνικής μεταπολεμικής διανόησης. Ένας φιλόσοφος που έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του στα γερμανικά, μεταφράζοντάς το ο ίδιος στα ελληνικά, ο Κονδύλης τοποθετείται επάξια στην παράδοση των Θουκυδίδη, Μακιαβέλλι και Μαξ Βέμπερ, αναλύοντας με διεισδυτικότητα την ανθρώπινη φύση, την πολιτική και την ιστορία υπό το πρίσμα της ισχύος. Το έργο του, ογκώδες και πολυσχιδές, προσφέρει ένα μοναδικό εργαλείο κατανόησης των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων, συχνά ανατρέποντας καθιερωμένες αντιλήψεις και προκαλώντας τον αναγνώστη να δει πέρα από τις ιδεολογικές προσποιήσεις.
Η Θεμελιώδης Σημασία της Ισχύος
Στον πυρήνα της σκέψης του Κονδύλη βρίσκεται η θεωρία της ισχύος. Για τον ίδιο, η ισχύς δεν είναι απλώς ένα εργαλείο ή ένα μέσο, αλλά η πρωταρχική και κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης ιστορίας. Κάθε ανθρώπινη πράξη, κάθε κοινωνική σχέση, κάθε πολιτική έκφραση, ακόμα και οι αξίες και οι ιδεολογίες, είναι στην ουσία τους εκδηλώσεις ή εργαλεία της βούλησης για ισχύ. Ο Κονδύλης δεν αντιλαμβάνεται την ισχύ ως κάτι εγγενώς κακό ή αγαθό, αλλά ως μια αντικειμενική πραγματικότητα που διέπει τη λειτουργία του κόσμου.
Αυτή η προσέγγιση οδηγεί στην έννοια της πολιτικής ως αυτοσυντήρησης. Οι πολιτικές δομές, οι θεσμοί, οι συμμαχίες και οι συγκρούσεις ερμηνεύονται ως προσπάθειες ατόμων και ομάδων να διασφαλίσουν την ύπαρξή τους, να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους και να επιβάλουν τη θέλησή τους. Η πολιτική, συνεπώς, απογυμνώνεται από κάθε ρομαντική ή εξιδανικευμένη διάσταση και αναλύεται ως ένας αδιάκοπος αγώνας για την επικράτηση.
Ο Αγώνας Για Τους Φυσικούς Πόρους: Πηγή Σύγκρουσης Και Ισχύος
Ο Παναγιώτης Κονδύλης, στα πλαίσια της ευρύτερης θεωρίας του περί ισχύος και αυτοσυντήρησης, αναγνώριζε με διεισδυτικότητα τη σημασία των ζωτικών φυσικών πόρων, όπως του νερού ή ακόμη και της αμόλυντης καθαρής ατμόσφαιρας ως πρωταρχικής, ιδίως στο μέλλον, αιτίας συγκρούσεων μεταξύ κρατών και άλλων πολιτικών οντοτήτων. Για τον Κονδύλη, το νερό, ως θεμελιώδες αγαθό για την επιβίωση και την ανάπτυξη, δεν αποτελούσε απλώς ένα οικονομικό αγαθό, αλλά ένα στρατηγικό μέσο ισχύος και εξουσίας. Η πρόσβαση, ο έλεγχος και η διαχείρισή του αποτελούσαν πεδία όξυνσης αντιθέσεων, καθώς τα κράτη, στην αδιάκοπη προσπάθειά τους για αυτοσυντήρηση και επέκταση της επιρροής τους, επιδιώκουν να εξασφαλίσουν την επάρκεια και την κυριαρχία επί όλων των ζωτικής σημασίας πόρων. Ο Κονδύλης υπογράμμιζε ότι οι συγκρούσεις για τους φυσικούς πόρους δεν είναι απλά περιβαλλοντικές ή ανθρωπιστικές κρίσεις, αλλά συμπτώματα βαθύτερων γεωπολιτικών ανταγωνισμών, όπου η βούληση για ισχύ εκδηλώνεται με τον πιο άμεσο και συχνά βίαιο τρόπο, αναδεικνύοντας τον «πολεμικό» χαρακτήρα των σχέσεων μεταξύ κρατών και την ανάγκη για συνεχή εγρήγορση και στρατηγικό σχεδιασμό στην αντιμετώπιση αυτών των κρίσιμων ζητημάτων.
Η Αποϊδεολογικοποίηση και η Ιστορική Ανάλυση
Μια άλλη κεντρική συνιστώσα των θεωριών του Κονδύλη είναι η αποϊδεολογικοποίηση. Υποστήριζε ότι οι ιδεολογίες, παρόλο που φαίνονται να καθορίζουν τις ανθρώπινες πράξεις και να προσδίδουν νόημα, λειτουργούν συχνά ως προσωπεία, ως νομιμοποιητικοί μύθοι ή ως εργαλεία για την εξυπηρέτηση συμφερόντων ισχύος. Δεν απέρριπτε την ύπαρξη των ιδεολογιών, αλλά επέμενε στην ανάγκη να εξετάζονται κριτικά, αναζητώντας τους πραγματικούς λόγους και τα συμφέροντα που κρύβονται πίσω τους. Αυτή η προσέγγιση επέτρεπε στον Κονδύλη να αναλύει τα φαινόμενα με μια νηφάλια, σχεδόν κυνική, ματιά, αποκαλύπτοντας τις κρυμμένες διαστάσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής.
Το έργο του διακρίνεται επίσης για την εκτενή ιστορική του ανάλυση. Ο Κονδύλης ήταν ένας βαθύς γνώστης της ιστορίας των ιδεών και των πολιτικών συστημάτων. Μέσα από την ιστορική του έρευνα, προσπαθούσε να αναδείξει τις υποκείμενες δομές ισχύος που διαμόρφωσαν τις εξελίξεις, δείχνοντας πώς οι έννοιες και οι θεσμοί μεταβάλλονται διαχρονικά υπό την επίδραση των πραγματικών συσχετισμών δυνάμεων. Η προσέγγισή του ήταν αμιγώς περιγραφική και όχι κανονιστική. Ο Κονδύλης δεν ενδιαφερόταν να πει πώς πρέπει να είναι ο κόσμος ή πώς πρέπει να πράττουν οι άνθρωποι, αλλά να περιγράψει πώς λειτουργεί στην πραγματικότητα, αναλύοντας τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων και τις επιπτώσεις τους.
Η Κριτική στην Ελληνική Αριστερά
Ο Παναγιώτης Κονδύλης δεν απέφυγε να ασχοληθεί με την ελληνική πραγματικότητα, και οι αναλύσεις του για την ελληνική αριστερά υπήρξαν ιδιαίτερα αιχμηρές. Τη χαρακτήριζε ως χρεωκοπημένη και υποκριτική, ιδίως εκείνο το τμήμα της που είχε ενσωματωθεί στον ακαδημαϊκό και μιντιακό χώρο. Πίστευε ότι η ελληνική αριστερά είχε αποκοπεί από την πραγματικότητα και τις πραγματικές ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας, προσκολλημένη σε ξεπερασμένα ιδεολογικά σχήματα που δεν ανταποκρίνονταν ούτε στην πραγματική φυσιογνωμία της νεότερης και σύγχρονης Δύσης, ούτε στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της νεοελληνικής κοινωνίας.
Την κατηγορούσε για έλλειψη ρεαλισμού στην προσέγγιση των εθνικών ζητημάτων και της γεωπολιτικής πραγματικότητας. Κατά την άποψή του, η ελληνική αριστερά προτιμούσε μια ανέξοδη ρητορική, βασισμένη σε ηθικοπλαστικές διακηρύξεις και διεθνιστικές φαντασιώσεις, παρά σε μια ουσιαστική και ρεαλιστική ανάλυση των συσχετισμών ισχύος και των απαιτούμενων λύσεων. Αυτή η κριτική, αν και σκληρή, υπογράμμιζε την ανάγκη για μια πιο προσγειωμένη και αποτελεσματική πολιτική προσέγγιση, μακριά από ιδεολογικές αυταπάτες.
Η Αντιμετώπιση της Επιθετικής Τουρκίας: Ρεαλισμός και Αποτροπή
Ένα από τα πιο επίκαιρα και συζητημένα ζητήματα στο έργο του Κονδύλη, ιδίως μετά την κρίση των Ιμίων το 1996, ήταν η αντιμετώπιση της επιθετικής Τουρκίας. Στο επίμετρο του έργου του “Θεωρία του Πολέμου” ο Κονδύλης έθεσε ξεκάθαρα τις θέσεις του, οι οποίες συνοψίζονται στην ανάγκη για ρεαλισμό και αποτροπή.
Απέρριπτε κατηγορηματικά τον κατευνασμό έναντι των τουρκικών αναθεωρητικών αξιώσεων. Αντ’ αυτού, υποστήριζε ότι η Ελλάδα έπρεπε να αντιμετωπίσει την Τουρκία με απόλυτο ρεαλισμό, αναγνωρίζοντας την αυξανόμενη πληθυσμιακή, οικονομική και στρατιωτική της ισχύ. Η υποτίμηση του αντιπάλου, βασισμένη σε μια αόριστη “ανώτερη ελληνική ποιότητα” έναντι της “τουρκικής ποσότητας”, ήταν για τον Κονδύλη μια επικίνδυνη αυταπάτη που οδηγούσε σε στρατηγικά λάθη.
Η λύση, κατά τον Κονδύλη, ήταν η αποτροπή. Αυτό δεν σήμαινε απλά την απόκτηση όμοιων οπλικών συστημάτων με τον αντίπαλο, αλλά την ανάπτυξη μιας ισχυρής αμυντικής στάσης και της ικανότητας για ένα καίριο, αποφασιστικό πλήγμα πολλαπλάσιας καταστρεπτικότητας, αν η Ελλάδα προκληθεί επί του πεδίου. Η στρατηγική υπερείχε των απλών οπλικών συστημάτων. Τόνιζε την ανάγκη η ελληνική πλευρά να συνειδητοποιήσει πλήρως το μέγεθος και τις συνέπειες της ανόδου της Τουρκίας, ειδικά της μετατροπής της σε βιομηχανική δύναμη παραγωγής οπλικών συστημάτων.
Ο Κονδύλης επέκτεινε την κριτική του και στην ελληνική πολιτική ελίτ, εκφράζοντας σοβαρές αμφιβολίες για την ικανότητά της να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις. Πίστευε πως, αν δεν υπήρχε μια ριζική αλλαγή στην προσέγγιση τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών κεντρικών ζητημάτων, οι εξελίξεις θα ήταν αργά ή γρήγορα εξαιρετικά δυσμενείς.
Η Κληρονομιά του Κονδύλη
Ο Παναγιώτης Κονδύλης, με την αφοσίωσή του στην ανάλυση της ισχύος, την αποϊδεολογικοποίηση και την ιστορική ακρίβεια, άφησε ένα έργο που συνεχίζει να προκαλεί, να φωτίζει και να ωθεί σε προβληματισμό. Η σκέψη του, αν και απαιτητική, προσφέρει ένα απαραίτητο αντίδοτο στην επιφανειακή ανάλυση και τις ιδεολογικές αυταπάτες. Σε μια εποχή όπου οι γεωπολιτικές ισορροπίες είναι τόσο ρευστές και οι εθνικές προκλήσεις έντονες, οι αναλύσεις του για τον ρεαλισμό, την αποτροπή και την ανάγκη για βαθιά κατανόηση των συσχετισμών ισχύος παραμένουν πιο επίκαιρες από ποτέ. Ο Κονδύλης δεν ήταν απλώς ένας φιλόσοφος· ήταν ένας προφήτης του ρεαλισμού, που μας καλούσε να κοιτάξουμε την πραγματικότητα κατάματα, όσο σκληρή κι αν ήταν.
