Η Ελλάδα ως Γενέτειρα της Δυτικής Παιδείας Γράφει ο Σπύρος Άνδρεϊτς
https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT
Σε μια εποχή συνεχών μεταβολών και επανακαθορισμών, η συζήτηση για τις ρίζες και την ταυτότητα του δυτικού πολιτισμού παραμένει διαχρονική και κεντρική. Μια σπουδαία παρατήρηση από τον διακεκριμένο κριτικό λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ (1930-2019), στο έργο του «The Anatomy of Influence: Literature as a Way of Life», θέτει ένα ζήτημα που αφορά άμεσα την ουσία της ελληνικής κληρονομιάς: «Ο δυτικός πολιτισμός παραμένει κατεξοχήν ελληνικός, καθώς το αντίπαλο εβραϊκό στοιχείο έχει εξαφανιστεί μέσα στον Χριστιανισμό, ο οποίος οφείλει την εξακτίνωσή του στο ελληνικό πνεύμα.» Αυτή η πρόταση, αν και σύντομη, ανοίγει ένα ευρύ πεδίο προβληματισμού για τη διαρκή επιρροή της αρχαίας Ελλάδας και τη σύνθετη σχέση της με τις άλλες καθοριστικές δυνάμεις που διαμόρφωσαν τη Δύση.
Η Διαχρονική Επίδραση του Ελληνικού Πνεύματος στον Δυτικό Πολιτισμό
Η δήλωση του Μπλουμ δεν είναι απλά μια φιλολογική παρατήρηση. Είναι μια βαθιά πολιτισμική και φιλοσοφική θέση που υπογραμμίζει την αδιαμφισβήτητη και κυρίαρχη συμβολή του ελληνικού πνεύματος στη διαμόρφωση της δυτικής σκέψης, των αξιών και των θεσμών. Όταν μιλάμε για «ελληνικό πνεύμα», αναφερόμαστε σε μια πολυσχιδή κληρονομιά που περιλαμβάνει τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την τέχνη, τη δημοκρατία, το δράμα, και την κριτική σκέψη. Αυτές οι κρηπίδες των ιδεών, που θεμελιώθηκαν στην αρχαία Ελλάδα, δεν παρέμειναν φυσικά στάσιμες, αλλά αποτέλεσαν όμως τα πρωταρχικά υποστυλώματα πάνω στα οποία οικοδομήθηκε ο δυτικός πολιτισμός.
Η Ελληνική Φιλοσοφία και η Θεμελίωση της Δυτικής Σκέψης
Ας εξετάσουμε πρώτα τη φιλοσοφία. Από τον Θαλή τον Μιλήσιο μέχρι τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι Έλληνες φιλόσοφοι έθεσαν τα ερωτήματα που εξακολουθούν να απασχολούν την ανθρωπότητα: την έννοια της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της γνώσης, και της ύπαρξης. Η Σωκρατική μέθοδος, η πλατωνική θεωρία των Ιδεών, η αριστοτελική λογική και ηθική, όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της δυτικής διανόησης. Δεν υπάρχει σημαίνων δυτικός φιλόσοφος που να μην έχει μελετήσει εις βάθος και σχολιάσει τους Έλληνες ‘’προγόνους’’ του. Η ίδια η δομή της σκέψης, η ανάπτυξη του ορθού συλλογισμού και της λογικής ανάλυσης, έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία.
Πέρα από τη φιλοσοφία, η ελληνική επίδραση είναι εμφανής στην πολιτική σκέψη. Η έννοια της δημοκρατίας, αν και διαφορετική στη μορφή από τη σύγχρονη, γεννήθηκε στην Αθήνα. Η ιδέα της συμμετοχής των πολιτών στη διακυβέρνηση, η ανάγκη για δημόσια συζήτηση, και η υπεροχή του νόμου έναντι της αυθαιρεσίας, όλα αυτά αποτελούν ελληνικές κληρονομιές που διαμόρφωσαν τη δυτική πολιτική παράδοση. Το Ρωμαϊκό Δίκαιο, αν και μοναδικά ιδιοτυπικό, βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε ελληνικές φιλοσοφικές αρχές περί δικαιοσύνης και ισότητας.
Η Ελληνική Γλώσσα και Φιλοσοφία στη Διαμόρφωση του Χριστιανισμού
Είναι αλήθεια ότι ο Χριστιανισμός, ως μονοθεϊστική θρησκεία, έχει βαθιές εβραϊκές ρίζες στην Παλαιά Διαθήκη και στην ιστορία του λαού του Ισραήλ. Ο Μπλουμ αναφέρεται στην «εξαφάνιση» του εβραϊκού στοιχείου μέσα στον Χριστιανισμό. Η «εξαφάνιση του εβραϊκού στοιχείου» είναι κάπως απόλυτη. Στην πραγματικότητα, το ιουδαϊκό υπόβαθρο δεν εξαφανίστηκε πλήρως, αλλά μετασχηματίστηκε μέσα από την ερμηνευτική και θεολογική σύνθεση του Χριστιανισμού. Θα μπορούσε να αναφέρει κανείς ότι η συνύπαρξη ιουδαϊκών και ελληνικών στοιχείων υπήρξε πιο σύνθετη· δεν ήταν απλώς μετάβαση από το ένα στο άλλο, αλλά διαλεκτική ενσωμάτωσή τους.
Ωστόσο, η διάδοσή του Χριστιανισμού και η διαμόρφωσή του ως παγκόσμιας θρησκείας, ιδιαίτερα στην πρώιμη περίοδο, πραγματοποιήθηκε σε ένα περιβάλλον βαθιά επηρεασμένο από τον ελληνιστικό πολιτισμό. Η Καινή Διαθήκη γράφτηκε στην Κοινή Ελληνική, τη lingua franca της εποχής. Οι πρώτοι Χριστιανοί θεολόγοι και οι Πατέρες της Εκκλησίας, χρησιμοποίησαν ελληνικές φιλοσοφικές κατηγορίες και στοιχεία της λογικής για να διατυπώσουν τα δόγματά τους και να ερμηνεύσουν τις γραφές.
Η έννοια του Λόγου στον πρόλογο του Ευαγγελίου του Ιωάννη (“Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος”) έχει σαφείς φιλοσοφικές αποχρώσεις που παραπέμπουν στον ελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό. Συγκεκριμένα, ο όρος Λόγος στην ελληνική φιλοσοφία είχε πολλές σημασίες, μεταξύ των οποίων:1. Ο λόγος ως λογική, ορθολογισμός, η αρχή που διέπει το σύμπαν: Οι Στωικοί φιλόσοφοι, για παράδειγμα, θεωρούσαν τον Λόγο ως την παγκόσμια λογική αρχή που οργανώνει και διέπει το σύμπαν, ένα είδος θεϊκής δύναμης που είναι πανταχού παρούσα. 2. Ο λόγος ως λέξη, ομιλία, έκφραση: Η ανθρώπινη σκέψη που εκφράζεται μέσω της γλώσσας. 3. Ο λόγος ως νόμος, κανόνας, αναλογία: Η τάξη και η αρμονία που διέπει τα πράγματα.
Ο Ιωάννης, χρησιμοποιώντας αυτόν τον όρο, γεφυρώνει την ελληνική φιλοσοφική σκέψη με τη χριστιανική θεολογία, παρουσιάζοντας τον Ιησού Χριστό ως τον ενσαρκωμένο Λόγο του Θεού, ο οποίος είναι η αρχή της δημιουργίας, η πηγή του φωτός και της ζωής, και η αποκάλυψη του Θεού στον κόσμο. Αυτή η επιλογή όρου δεν ήταν τυχαία, καθώς επέτρεψε στον Ευαγγελιστή να απευθυνθεί σε ένα ευρύτερο κοινό, συμπεριλαμβανομένων των ελληνιστών, και να τους προσφέρει ένα πλαίσιο για να κατανοήσουν την ταυτότητα και τη σημασία του Χριστού. Η προσέγγιση του Ιωάννη βεβαίως δεν είναι απλώς “φιλοσοφική”, αλλά και αποκαλυπτική/θεολογική: για τον Ευαγγελιστή, ο Λόγος δεν είναι απλώς έννοια, αλλά πρωτίστως πρόσωπο – ο Ιησούς Χριστός. Η συζήτηση για τη φύση του Χριστού, την Αγία Τριάδα, και άλλα κεντρικά θεολογικά ζητήματα, διεξήχθη με όρους και έννοιες που είχαν διαμορφωθεί από την ελληνική φιλοσοφία. Οι Οικουμενικές Σύνοδοι, στις οποίες διαμορφώθηκαν και θεμελιώθηκαν οι βασικές αρχές και τα δόγματα της χριστιανικής πίστης, διεξήχθησαν σε ελληνόφωνες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Η Ελληνική Τέχνη και Λογοτεχνία ως Πρότυπα για τη Δύση
Η τέχνη και η λογοτεχνία αποτελούν ένα άλλο πεδίο όπου η ελληνική επίδραση είναι αδιαμφισβήτητη. Από την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική, με τις αρχές της αρμονίας, της αναλογίας και της ομορφιάς, μέχρι το δράμα και την επική ποίηση, η ελληνική δημιουργία έθεσε τα πρότυπα για τη δυτική καλλιτεχνική έκφραση. Η τραγωδία και η κωμωδία, ως θεατρικά είδη, γεννήθηκαν στην Αρχαία Ελλάδα και συνέχισαν να επηρεάζουν τη θεατρική παραγωγή ανά τους αιώνες. Τα έπη του Ομήρου, η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια», δεν είναι απλώς λογοτεχνικά έργα· είναι οι ουσιωδέστερες αρχές της δυτικής λογοτεχνικής αφήγησης και της κατανόησης του ανθρώπου.
Ο Χάρολντ Μπλουμ, ως σημαίνουσα μορφή της λογοτεχνικής κριτικής, αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία αυτής της επιρροής. Η λογοτεχνική παράδοση της Δύσης, από τον Δάντη και τον Σαίξπηρ μέχρι τους σύγχρονους συγγραφείς, είναι γεμάτη από αναφορές, αλληγορίες και δομικές επιρροές από την ελληνική λογοτεχνία και μυθολογία. Οι αρχέτυποι χαρακτήρες, τα ηθικά διλήμματα, οι αφηγηματικές δομές, όλα τροφοδοτούνται και αντλούν από τον πλούτο της ελληνικής κληρονομιάς.
Φυσικά, η δήλωση του Μπλουμ δεν υποστηρίζει ότι η δυτική κουλτούρα είναι αποκλειστικά και μόνο ελληνική. Είναι ένα σύνθετο μείγμα επιρροών, συμπεριλαμβανομένων των ρωμαϊκών, των τευτονικών, των κελτικών, και άλλων πολιτισμών. Ωστόσο, η κεντρική θέση του ελληνικού πνεύματος ως του θεμελιώδους, του αρχικού πυρήνα από τον οποίον αναπτύχθηκαν και διαμορφώθηκαν οι υπόλοιπες επιρροές, παραμένει η πλέον ισχυρή.
Θα ήταν αληθινά ευχής έργον να μπορούσαν και οι σημερινοί Έλληνες να γνωρίζουν και να μελετούν σε βάθος τα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Σε έναν κόσμο που συχνά αγνοεί τις ρίζες του, η επαφή με τα κείμενα του Ομήρου, των τραγικών ποιητών, των φιλοσόφων και των ιστορικών, θα προσέφερε όχι μόνο μια βαθύτερη κατανόηση της εθνικής κληρονομιάς, αλλά και ένα ανεκτίμητο υπόβαθρο για την κριτική σκέψη, την ηθική αναζήτηση και την αισθητική απόλαυση, στοιχεία που ο Harold Bloom τόσο ένθερμα υπερασπιζόταν ως θεμέλια του δυτικού πολιτισμού. Η ανάγνωση αυτών των έργων θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πηγή έμπνευσης και αυτογνωσίας, ενισχύοντας την πνευματική ανεξαρτησία, την πολιτική ορθοφροσύνη και την πολιτισμική συνείδηση.
Συμπερασματικά, η παρατήρηση του Χάρολντ Μπλουμ αποτελεί μια έντονη υπενθύμιση της διαρκούς και καθοριστικής παρουσίας της αρχαίας Ελλάδας στη διαμόρφωση του δυτικού πολιτισμού. Η φιλοσοφία, η πολιτική, η τέχνη, η γλώσσα, ακόμη και η θεολογία, φέρουν ανεξίτηλα τα σημάδια του ελληνικού πνεύματος. Ενώ ο Χριστιανισμός αναχώνευσε το εβραϊκό στοιχείο, η δομή και η εξέλιξή του, ιδίως στον ελληνιστικό και πρώιμο βυζαντινό κόσμο, ήταν βαθιά επηρεασμένες από την ελληνική σκέψη και γλώσσα. Ως εκ τούτου, η Δύση, ακόμη και σήμερα, παραμένει κατ’ ουσίαν ελληνική, αντλώντας διαρκώς έμπνευση και καθοδήγηση από μια ανεξάντλητη πηγή πολιτισμού που δεν στερεύει ποτέ. Για όλους τους εγγράμματους πολίτες της οικουμένης η ελληνική κληρονομιά δεν είναι ένα αραχνιασμένο απομεινάρι· είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχίζει να διαμορφώνει την ταυτότητα, να γεννά τους νέους επιστημονικούς όρους και να κατευθύνει το μέλλον του δυτικού πολιτισμού.
