Η Απουσία της Σκέψης: Ανάμεσα στην Πληροφορία, την Εικόνα και την Νοητική Ατροφία Γράφει ο Σπύρος Άνδρεϊτς

https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT

 

Η Ελλάδα, μια χώρα με βαθιά ριζωμένη ιστορία και πλούσια κληρονομιά, συχνά αναγνωρίζεται για το απέραντο ταλέντο των ανθρώπων της. Από τα γράμματα και τις τέχνες έως τις επιστήμες, η «πρώτη ύλη» υπάρχει σε αφθονία. Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια αυτής της δημιουργικής ζύμης, αναδύεται μια προβληματική διαπίστωση: αυτό που καταφανώς λείπει είναι η σύγχρονη, πρωτότυπη, δημιουργική σκέψη. Η δημιουργική σκέψη πάει να γίνει ένα «ουσιώδες είδος εν ανεπαρκεία». Σε έναν κόσμο που βομβαρδίζεται διαρκώς με πληροφορίες και εικόνες, ο «πληθωρισμός των ειδήσεων» και η πλημμυρίδα των εικόνων που περιγράφονται με μια σύντομη λεζάντα ή μια μικρή φράση με τη μορφή νηπιακής κραυγής οδηγούν σε μια «ατροφία της συνειδήσεως», καθιστώντας αδύνατη την αφομοίωση του όγκου των δεδομένων και αφαιρώντας από το μέσο Έλληνα την ικανότητα να διαβάζει λίγο μεγαλύτερα κείμενα και να αντλεί από αυτά ερμηνευτικές ιδέες ή αποφάσεις για εύστοχες επιλογές βίου.

Η Σκέψη που Λείπει: Ένα Παράδοξο

Είναι πραγματικά ένα παράδοξο το πώς μια χώρα που γέννησε τη φιλοσοφία και το λογικό στοχασμό, δείχνει σήμερα να υποφέρει από έλλειψη σκέψης. Δεν πρόκειται για την απουσία νοημοσύνης ή πνευματικών ικανοτήτων. Αντιθέτως, το εσωτερικό δυναμικό υπάρχει ακένωτο. Το πρόβλημα έγκειται στην αδυναμία ή την απροθυμία να καλλιεργηθεί και να εφαρμοστεί η σκέψη με έναν τρόπο που να είναι υπεύθυνος, πρωτότυπος και δημιουργικός.

Η πρωτότυπη σκέψη είναι αυτή που ξεπερνά τα καθιερωμένα, που δεν επαναλαμβάνει απλώς ό,τι έχει ήδη ειπωθεί ή παραχθεί, αλλά γεννά νέες ιδέες, προσεγγίσεις και λύσεις. Η δημιουργική σκέψη είναι αυτή που συνδέει διαφορετικά στοιχεία, που επινοεί καινοτόμες λύσεις σε παλαιά προβλήματα, που μετατρέπει την αφηρημένη ιδέα σε απτή πραγματικότητα. Τέλος, η υπεύθυνη σκέψη προϋποθέτει την ικανότητα να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τις ιδέες και τις πράξεις μας, να αξιολογούμε τις συνέπειες και να λαμβάνουμε αποφάσεις με βάση τη λογική και την ηθική. Αυτές οι τρεις διαστάσεις της σκέψης φαίνονται να βρίσκονται σε έλλειψη, παρόλο που η Ελλάδα έχει αποδείξει επανειλημμένα την ικανότητά της να παράγει λαμπρούς επιστήμονες, καλλιτέχνες και διανοούμενους, κυρίως όμως στην αλλοδαπή. (Περί αυτού άλλοτε).

Ο Βομβαρδισμός της Πληροφορίας, η Πλημμυρίδα των Εικόνων και η Ατροφία της Συνείδησης

Ένας βασικός παράγοντας που συμβάλλει σε αυτή την έλλειψη είναι ο αδιάκοπος βομβαρδισμός πληροφοριών και η πλημμυρίδα των εικόνων στον οποίο υποβαλλόμαστε καθημερινά. Στην εποχή της ψηφιακής επανάστασης, οι ειδήσεις, οι αναλύσεις, οι απόψεις, τα δεδομένα και, κυρίως, οι εικόνες κατακλύζουν κάθε πτυχή της ζωής μας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι ειδησεογραφικές πλατφόρμες και τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης λειτουργούν ως ένας αστείρευτος καταρράκτης πληροφοριών και οπτικών ερεθισμάτων, συχνά χωρίς φίλτρα ή κριτήρια αξιολόγησης. Μαζί στο ίδιο πιάτο η ασήμαντη ειδησούλα και η κοσμοϊστορική εξέλιξη.

Αυτός ο πληθωρισμός των ειδήσεων και η πλημμυρίδα των εικόνων με μια απλή λεζάντα ή μια κραυγή σε μια τόσο δα προτασούλα δημιουργούν ένα περίεργο φαινόμενο: αντί να μας καθιστά σοφότερους,  πιο ενημερωμένους και ικανούς για σκέψη, οδηγεί σε ατροφία της συνειδήσεως. Όταν ο εγκέφαλος βομβαρδίζεται με τόσες πολλές πληροφορίες, και ιδίως με τόσες πολλές εικόνες που συνοδεύονται από ελάχιστο κείμενο, χωρίς τη δυνατότητα να τις επεξεργαστεί, να τις αφομοιώσει και να τις ιεραρχήσει, καταλήγει να λειτουργεί αμυντικά. Η υπερφόρτωση οδηγεί σε αποσύνδεση, σε μια κατάσταση όπου η κρίση και η κριτική σκέψη υποχωρούν μπροστά στον ακατέργαστο όγκο των δεδομένων και των οπτικών ερεθισμάτων. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να αφομοιώσουν τόσο μεγάλο όγκο άχρηστων πληροφοριών (π.χ. πως αντέδρασε η κοσμική Λίτσα Παπαδίτσα όταν βρέθηκε πρόσωπο με πρόσωπο με τον Αριστομένη, τον πρώην μεγάλο της έρωτα…), με αποτέλεσμα να νιώθουν κορεσμένοι και τελικά να αποσύρονται.

Η συνέπεια είναι μια γενική απάθεια. Αντί να διυλίζουμε ενεργά τις πληροφορίες, τις καταναλώνουμε παθητικά. Η επιθυμία για «ειδήσεις για τις οποίες δεν ρωτάω» είναι μια έκφραση αυτής της κόπωσης. Ο πολίτης δεν αναζητά πλέον την είδηση, αλλά η είδηση τον βρίσκει, συχνά απρόσκλητη και ανεπιθύμητη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να χάνεται η ικανότητα διάκρισης του σημαντικού από το επουσιώδες, του αληθινού από το ψευδές, του ουσιώδους από το περιττό.

Επιπλέον, η πλημμυρίδα των εικόνων με μια απλή λεζάντα ή μια σύντομη κραυγή αφαιρεί από το μέσο Έλληνα την ικανότητα να διαβάζει λίγο μεγαλύτερα κείμενα. Η συνεχής έκθεση σε σύντομα, ολιγόλογα μηνύματα, που βασίζονται στην οπτική πληροφορία, εκπαιδεύει τον εγκέφαλο να αναζητά την άμεση ικανοποίηση της σκανδαλιστικής πληροφορίας. Αυτό καθιστά δύσκολη την εμβάθυνση σε πιο σύνθετα κείμενα, τα οποία απαιτούν συγκέντρωση, υπομονή και την ικανότητα να συνδέει κανείς ιδέες και επιχειρήματα. Χάνεται η δυνατότητα να αντλούνται από αυτά τα κείμενα ιδέες ερμηνευτικές, δηλαδή βαθύτερες αναλύσεις και κατανοήσεις του κόσμου, καθώς και ιδέες σοφών επιλογών βίου, οι οποίες προκύπτουν από τον προβληματισμό και την εμβάθυνση σε σύνθετα ζητήματα. Η βιασύνη και η επιφανειακότητα των εικόνων και των σύντομων μηνυμάτων υπονομεύουν την πνευματική καλλιέργεια, την εις βάθος διανοητική επεξεργασία ενός θέματος, τη διείσδυση στην ουσία του με σκοπό την κατανόηση ή την ερμηνεία του και την ικανότητα για ουσιαστικό στοχασμό.

Η Ανάγκη για Επανεστίαση στη Σκέψη και την Ανάγνωση

Πώς μπορούμε να αντιστρέψουμε αυτή την τάση και να επανεστιάσουμε την προσοχή μας στην καλλιέργεια της σκέψης και την ανάγνωση; Αρχικά, είναι επιτακτική ανάγκη να αναπτύξουμε την κριτική σκέψη. Σε έναν κόσμο γεμάτο παραπληροφόρηση και επιφανειακές ειδήσεις και εικόνες, η ικανότητα να αμφισβητούμε, να αναλύουμε και να αξιολογούμε τις πληροφορίες είναι πιο σημαντική από ποτέ. Αυτό απαιτεί εκπαίδευση – όχι μόνο στην απόκτηση γνώσεων, αλλά και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων που επιτρέπουν την αυτόνομη σκέψη και την κατανόηση σύνθετων κειμένων.

Επιπλέον, πρέπει να υιοθετήσουμε μια πιο επιλεκτική προσέγγιση στην κατανάλωση πληροφοριών και εικόνων. Αντί να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να βομβαρδίζεται από κάθε είδηση ή οπτικό ερέθισμα, μπορούμε να επιλέγουμε ποιες πηγές εμπιστευόμαστε, ποιες πληροφορίες είναι πραγματικά σημαντικές για εμάς και ποια είναι η ποσότητα πληροφορίας που μπορούμε πραγματικά να εξετάσομε. Αυτό σημαίνει να θέτουμε όρια, να απενεργοποιούμε τις ειδοποιήσεις και να αφιερώνουμε χρόνο για βαθύτερη ανάγνωση και στοχασμό, αντί για μια γρήγορη, επιπόλαιη ενημέρωση. Η συνειδητή επιλογή της ανάγνωσης μεγαλύτερων κειμένων, βιβλίων, άρθρων εις βάθος, μπορεί να αποκαταστήσει την ικανότητα του εγκεφάλου να επεξεργάζεται σύνθετες ιδέες και να αντλεί από αυτές ουσιαστικά νοήματα.

Η καλλιέργεια της πρωτότυπης και δημιουργικής σκέψης απαιτεί επίσης χώρο και χρόνο. Χώρο για πειραματισμό, για αβλεπτήματα, για αναζήτηση νέων μονοπατιών. Και χρόνο για ενδοσκόπηση, για προβληματισμό, για την ανάπτυξη ιδεών χωρίς την πίεση του άμεσου αποτελέσματος. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ενθάρρυνσης της καινοτομίας σε όλους τους τομείς, της υποστήριξης της έρευνας και της ανάπτυξης, και της δημιουργίας περιβάλλοντος που να ευνοεί την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και την εμβάθυνση.

Η Σκέψη ως Κινητήριος Δύναμη

Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να αναγεννήσει τη σκέψη ως κινητήρια δύναμη για την πρόοδο. Το ταλέντο υπάρχει. Αυτό που απαιτείται είναι μια συλλογική προσπάθεια για να μετατρέψουμε αυτό το ταλέντο σε υπεύθυνη, πρωτότυπη και δημιουργική έμπνευση. Μόνο τότε θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε την ατροφία της συνείδησης που προκαλεί ο πληθωρισμός των ειδήσεων και των εικόνων και να οικοδομήσουμε ένα μέλλον που να βασίζεται στη βαθιά κατανόηση, την καινοτομία και την ουσιαστική πρόοδο. Η σκέψη δεν είναι απλώς ένα πνευματικό εργαλείο, αλλά η ίδια η απόλυτη ουσία της ανθρώπινης προόδου και ευημερίας.

Πώς μπορούμε να ενθαρρύνουμε την εν πολλοίς ανέγνωμη νέα γενιά να αγκαλιάσει την εκτενέστερη ανάγνωση και την εμβάθυνση, αντί να υποκύψει στο σκουπιδαριό των ασήμαντων και άχρηστων πληροφοριών;