Το Μυστήριο της Ταυτότητας: Μια Αναζήτηση της Ανθρώπινης Ουσίας Του Σπύρου Άνδρεϊτς
Ποιος είμαι; Ποιος πρέπει να είμαι; Τι να κάνω; Πως πρέπει να ενεργώ; Αυτά είναι κεντρικά ερωτήματα για τον άνθρωπο του όψιμου μοντερνισμού και του πολυθρύλητου μεταμοντερνισμού! Η υποχρέωση να ενοικούμε συγχρόνως σε πολλούς κοινωνικούς χώρους και να υποδυόμαστε διαφορετικούς ρόλους απορρυθμίζει άραγε τον ενοποιητικό ιστό που συμβατικά ονομάζουμε ταυτότητα; Και αν η ταυτότητα είναι η σύνοψη των αληθινών μας κινήτρων, των ανόθευτων επιθυμιών και των αυθεντικών αντιδράσεών μας απέναντι στο περιβάλλον, διατηρείται τάχα σταθερή ή μετασχηματίζεται από την διαρκή προσαρμογή μας σε νέους τρόπους και στάσεις ζωής;
Και επιπλέον, αν εκτός από την ατομική είμαστε ‘υποχρεωμένοι’ να φέρουμε (παραλίγο να πω ‘να φοράμε’) και την κατά περίπτωση ομαδική μας ταυτότητα ως μέλη του φύλου, της φυλής, του θρησκεύματος, του κοινωνικού κύκλου, της πολιτικής μερίδας, της γλωσσικής κοινότητας, της συντεχνίας, του αθλητικού συλλόγου ή της γηγενούς κουλτούρας, τότε η κάθε συμπαγής ‘μυθολογία’ που καθορίζει τα επιμέρους κριτήρια εισδοχής και αποδοχής μας προσδίνει μια επιπρόσθετη ξεχωριστή ταυτότητα;
Ή τελείως αντίθετα, αφού με την πλήρη μας ένταξη πιεζόμαστε να εξομοιωθούμε με το κοινά αποδεκτό πρότυπο της ομαδικής ταυτότητας, συνθλίβονται, αναστέλλονται και αδρανοποιούνται οι ‘ασύμπτωτες’ ατομικές μας ιδιότητες από τις υπέρτερες απαιτήσεις της ομάδας;
Ποια Είναι Η Ουσία Της Ταυτότητάς Μας;
Είναι η ταυτότητα του κάθε ανθρώπινου υποκειμένου κάτι βιολογικά δεδομένο που απλά μεταβιβάζεται μέσω των γονιδίων μας ή κάτι που πλάθεται υπό την επίδραση του περιβάλλοντος; Υπάρχει τη στιγμή της γέννησής μας ή σταδιακά την ανακαλύπτουμε στη διάρκεια της ζωής, αν την ανακαλύψουμε ποτέ; Μπορεί η ταυτότητα να συγκροτείται από τον αριθμό και την οργάνωση των απλών σωματικών κυττάρων μας ή να ανανεώνεται ολικά με την τακτική αντικατάστασή τους; Η απλή εμπειρική απάντηση δείχνει να είναι αρνητική.
Από την άλλη μεριά όμως, αν ακόμη και μια ελάχιστη βλάβη τμήματος του εγκεφάλου προκαλεί μια ωκεάνια αλλαγή στα στοιχεία της προσωπικότητας, μια υποθετική αντικατάστασή του δεν θα συνεπαγόταν και μια πλήρη και ριζική αλλαγή ταυτότητας; Είναι λοιπόν ο εγκέφαλος, αυτά τα 1300 περίπου γραμμάρια ‘φαιάς’ ουσίας, η έδρα όχι μόνο του υλικού και του λογισμικού της συνείδησής μας, αλλά και ταυτόχρονα της ταυτότητάς μας; Και αν ναι, αν η ατομική μας ταυτότητα φωλιάζει σ’ αυτόν τον μυελό της συνείδησης, το «λογισμικό» που τον διατρέχει σε ποιο βαθμό συντάσσεται από τους τύπους, τις συνήθειες και τις αξίες που δεσπόζουν και επικρατούν στην κοινωνία; Με άλλα λόγια είναι οι βασικές ιδιότητες της ταυτότητάς μας στοιχεία του φυσικού κληρονομικού μας εξοπλισμού ή δημιουργήματα της κοινωνίας και του πολιτισμού; Είναι ένα ασύλληπτο φάντασμα ή κάποιο δημιούργημα εξωτερικής υποβολής;
Συχνά μιλάμε για τους συνανθρώπους μας σαν να διέθεταν μια αμετάβλητη ταυτότητα, σαν να έφεραν μέσα τους σταθερές ιδιότητες, χειροπιαστές και αναλλοίωτες. Υποθέτουμε ότι ο άλλος έχει έναν εσωτερικό πυρήνα που ουσιαστικά και δεσμευτικά ορίζει για πάντα ποιος πραγματικά είναι.
Αν ήταν έτσι τα πράγματα τότε όλη η τέχνη, η ψυχολογία, η πολιτική, αλλά και άλλες ανθρώπινες πνευματικές δραστηριότητες που προσπαθούν να ανιχνεύσουν με εξαιρετική δυσκολία την περιπλοκότητα των κινήτρων της ανθρώπινης ψυχής θα είχαν περιπέσει σε αχρηστία. Ο άνθρωπος αντί να είναι το αινιγματικό και δυσδιάκριτο, γεμάτο εσωτερικές αντιφάσεις ον που ξέρουμε θα ήταν ένα απολύτως ευανάγνωστο βιολογικό τεχνούργημα.
Ίσως οι άνθρωποι να μην έχουν μια άρρηκτη ταυτότητα μέσα τους. Μπορεί η λέξη «ταυτότητα» να είναι μια απλή γλωσσική σύμβαση που υπάρχει μόνο γιατί βολεύει τις κατ’ οικονομίαν ταξινομήσεις μας. Πολύ πιθανό η ταυτότητα του άλλου να γίνεται αντιληπτή σαν ένα φευγαλέο σχήμα της εμφάνισης, σαν ένα αδρό σχεδίασμα των πιο χτυπητών εξωτερικών του γνωρισμάτων. Αυτό όμως δεν συγκροτεί μια ταυτότητα. Η ανάποδη όψη είναι η ιδιαίτερη ατομική ‘αίσθηση’ της προσωπικής μας ταυτότητας. Είναι ενδεχόμενο και εδώ να γελιόμαστε από τη μνήμη μας. Η ανάκληση σκόρπιων παραστάσεων, γεγονότων και συναισθημάτων τα οποία συνδέονται με κάποια επεισόδια της προσωπικής μας ιστορίας δεν αποτελεί κιόλας ασφαλές τεκμήριο για την ύπαρξη ενός πάγιου εσωτερικού κέντρου, που μας παρέχει δια βίου απαρέγκλιτα κριτήρια αμετάκλητων αξιολογήσεων και εδραίων επιθυμιών.
Μια άλλη πλάνη είναι να συγχέουμε τις έξεις μας με την ταυτότητά μας. Όταν ρωτιούνται ποιοι είναι, οι περισσότεροι σκέφτονται και παίρνουν τις συνήθειές τους για ταυτότητα. Αλλά η επαναληπτική τέλεση των καθ’ έξη πράξεων είναι αντανακλαστική επειδή αυτό εξυπηρετεί το στόχο της μεγαλύτερης και κατά το δυνατόν αυτοματικής άνεσης και ευφορίας.
Επιπρόσθετα, οι πρότυπες εικόνες, ψυχολογικές, σεξουαλικές και γλωσσικές, που προσφέρουν στην κοινωνία τις αναγκαίες για τη συνοχή της φόρμες ομοίωσης μετεξελίσσονται σε κανόνες καταναγκαστικής και αδιαφοροποίητης τυποποίησης. Ο λόγος είναι ότι υποχρεώνουν το πάντα ημιτελές και υπό καθεστώς διαμόρφωσης ανθρώπινο πλάσμα ή να προβάλει αντίσταση και να περιθωριοποιηθεί, με ότι αυτό συνεπάγεται, είτε να αντιγράφει τα ινδαλματικά πρότυπα που λανσάρει η κυριολεκτικά και μεταφορικά αγοραία αξιολόγηση.
Τα μηνύματα που του απευθύνουν προκαταλαμβάνουν τις επιλογές του. Πριν ακόμη αποφασίσει βρίσκεται ήδη ταξινομημένο από τους ειδικούς του σωματικού και του πνευματικού ‘μάρκετινγκ’, έχοντας να διαλέξει από μια περιορισμένη και υπαγορευμένη γκάμα επιλογών από την οποία δύσκολα ξεφεύγει μέσα από τον ατέλειωτο βομβαρδισμό εικόνων και επιχειρημάτων που ενισχύουν τη δεδομένη κατάταξη. Το ερώτημα δηλαδή είναι πόσο είμαστε ανεξάρτητα υποκείμενα υπεύθυνα για τις πράξεις μας ή απεναντίας πόσο οι απόψεις μας και οι κοσμοεικόνες μας, με τις οποίες λαχταρούμε και ονειρευόμαστε, ενσταλάζονται μέσα μας από δυνάμεις αλλότριες που μας κατευθύνουν κυριαρχικά; Γι’ αυτό, συχνά, το να δανειστούν τεμάχια ‘ξένων’ ταυτοτήτων για το φτιάξιμο μιας προσποιητής ταυτότητας ώστε να μην βιώσουν την απόρριψη ως απόβλητοι και αποσυνάγωγοι είναι για πολλούς μια βολική διέξοδος. Μια τέτοια ταυτότητα βέβαια ορίζεται στη βάση μιας καθ’ ύπνωσιν υποβολής. Με άλλες λέξεις, στην μεταμοντερνιστική και ρευστή εποχή μας η ένταξη σε μια κλειστή, ειδικού προσανατολισμού ομάδα ή κοινότητα, με διακριτή «ετικέτα», εκ των πραγμάτων απαιτεί συχνά την υιοθέτηση μιας ομοιόμορφης συμπεριφοράς, μιας αναγνωρίσιμης ενίοτε εκφραστικής του σώματος και «εγκεκριμένων» ερμηνειών ζωής, στραγγαλίζοντας έτσι τις πολυδιάστατες, αλλά ασύμβατες με την προσχώρηση πτυχές της προσωπικότητας ενός ατόμου.
Χωρίς Ταύτιση Υπάρχει Επιθυμία;
Ωστόσο η τάση αυτοπραγμάτωσης ενυπάρχει έστω και λανθάνουσα και είναι η αιτία να κάποτε να αποκτήσουν υπόσταση εκείνα τα στοιχεία της προσωπικότητας που το άτομο θεωρεί ότι συμβολίζουν τον ιδανικό του εαυτό. Ο ιδανικός εαυτός, νοητό πλάσμα ταυτίσεων με ιδεώδη υποδείγματα που καταγράψαμε συνειδητά ή ασυνείδητα στα πρώιμα χρόνια σχηματισμού παραστάσεων και που προσφέρουν την αίσθηση της εσωτερικής ασφάλειας και πληρότητας, είναι κάτι πολύ βαθύτερο. Δεν έχει να κάνει με την επιφανειακή και προσωρινή επιβεβαίωση που παίρνει κάποιος από την θετική γνώμη των άλλων, υπόληψη που δεν είναι παρά το προϊόν μιας διαπραγμάτευσης και υποταγής στο συλλογικό πρότυπο που απαιτεί η κοινωνία. Αυτό όμως οδηγεί σε μια δυσαρμονία μεταξύ του εαυτού που έχουμε προσωπικά ονειρευτεί και της πραγματικότητας, η οποία γεννά ακόμη περισσότερη σύγχυση, ένταση κι αδυναμία αυτοπραγμάτωσης.
Έτσι, ομολογημένα ή ανομολόγητα, η ανθρώπινη κατάσταση κατατρύχεται από ασυμφωνίες και αντιθέσεις ανάμεσα στον εαυτό που νιώθει το χρέος να πραγματώσει όλο εκείνο το δυναμικό των ιδανικών προσωπικών ‘επιτεύξεων’ και τις επικρατούσες κοινωνικές επιταγές και προσδοκίες. Για να αναπληρώσει αυτήν την εσωτερικευμένη αντινομία προσπαθεί να επιτελεί μικρότερους στόχους, να πραγματοποιεί απλούστερες και πιο προσιτές ταυτίσεις ικανοποιώντας έτσι και μικρότερης κλίμακας, αλλά αναγκαιότατες όμως αντισταθμιστικές επιθυμίες.
Και αν προς στο τέλος της πορείας παρομοιάσουμε την ‘οριστική’ αποκρυσταλλωμένη ταυτότητα του ανθρώπινου προσώπου με μια σύνοψη όλων των ανυπόκριτων αντιδράσεων και απαντήσεών του απέναντι στις πολυποίκιλες απαιτήσεις της ζωής, είναι δυνατόν έστω αυτό το τελικό ‘άθροισμα’ να θεωρηθεί εκ των υστέρων μια ισοβίως αμετάλλακτη ταυτότητα; Η οποία αναδρομικά μάλιστα να λογίζεται η εξαρχής κινητήρια αιτία όλων των εξωτερικών και εσωτερικών του δράσεων;
Ποιος λοιπόν μπορεί να πιστέψει στην αυτονομία ενός ξεκάθαρου εαυτού και στη συνακόλουθη ύπαρξη μιας καθοδηγητικής και εύκολα ορατής ταυτότητας ως κέντρου αποτιμήσεων και συμπεριφορών;
Συναισθανόμαστε και συνάμα διαισθανόμαστε επομένως πως στην πραγματικότητα ένα ευμετάβλητο και χαλαρά συνδεδεμένο σύνολο ποθητών απαντήσεων απέναντι στο περιβάλλον είναι η «ταυτότητά» μας, απαντήσεων που συμφωνούν με τις εξωτερικές μας ενέργειες μόνον όταν λείπουν οι συμψηφιστικές λογικές και η εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων. Αυτές οι επιθυμητές αποκρίσεις, σαν μέσα από καθρέφτη, προκύπτουν από τις αλλεπάλληλες ταυτίσεις με τα πρόσωπα πρώτα του κοντινού και αργότερα του ευρύτερου περιβάλλοντος. Είναι πρωτίστως η ταύτιση που γεννά στο άτομο την κάθε ιδιαίτερη επιθυμία. Πριν μπορέσει να επιθυμήσει η συνείδηση πρέπει πρώτα να καταλάβει μια ορισμένη θέση, πρέπει να ταυτιστεί. Οι επιθυμίες μας πηγάζουν από τις χρονικά πρότερες ταυτίσεις μας και όχι το αντίθετο. Αλλά όσο και αν η συνείδηση τροφοδοτείται από τις καταχωρημένες παλαιότερες ταυτίσεις ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται και βιώνει πέρα ως πέρα τις νέες απαιτήσεις του σήμερα που οδηγούν σε νέες συλλήψεις του είναι και της ύπαρξης, νέες επιθυμίες που θα παραχθούν όμως εξ’ ανάγκης μέσα από νέες ταυτίσεις! Ήδη γνωρίζουμε καλά σήμερα ότι ακόμη και τα γονίδιά μας επηρεάζονται και μεταβάλλονται τόσο από εσωτερικές ψυχολογικές όσο και από εξωτερικές κοινωνικές και φυσικές επιδράσεις. Αλλιώς, η συνείδηση παραμένοντας άκαμπτη και απροσάρμοστη θα βούλιαζε σ’ ένα απύθμενο τέλμα που θα εγκλώβιζε την προσωπικότητα σε μια μόνιμη αδυναμία προσαρμογής και άντλησης νέων αντιλήψεων από ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο ιστορικό και πολιτισμικό περιβάλλον.
Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αληθινή μας ταυτότητα βρίσκεται πάντα εν τω γίγνεσθαι. Αποτελεί τη διαδικασία μιας αδιάκοπης σειράς ταυτίσεων που όσο υπάρχει ζωή δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Κι είναι ακριβώς αυτή η συνείδηση της «λειψότητάς» μας που συνιστά το αληθινό ελατήριο για κάθε αναζήτηση που μπορεί να δώσει ουσιαστικό περιεχόμενο στην υπόλοιπη ζωή μας.
<><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><>
Ο Σπύρος Άνδρεϊτς υπηρετεί επί δεκαετίες τον χώρο της διδακτικής των Αγγλικών και ευρύτερα των Ξένων Γλωσσών, κατέχοντας συναφή ειδίκευση με μεταπτυχιακά προσόντα. Δοκιμιογραφεί από τα νεανικά του χρόνια επί θεμάτων κοινωνικών, πολιτικών, φιλοσοφικών και λογοτεχνίας. Ήδη 15 βιβλία του κυκλοφορούν στα Αγγλικά σε ηλεκτρονική, χαρτόδετη και σκληρόδετη μορφή στο AMAZON.COM https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT
(2 βιβλία δοκιμίων, 3 λογοτεχνικά, και 10 διδακτικής της Αγγλικής γλώσσας).
ΤΙΤΛΟΙ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ ΣΤΟ ΑΜΑΖΟΝ: © Reflections Of Depth © Modern Musings On Practical Philosophy © New EFL Composition Samples © Practical Grammar Discovery © New EFL Essay Models For C1 & C2 EFL © The Collocation Atlas © Situational Functions In English © Everyday Collocations © Glimpses Through Hellenic Eyes © Martiano Reguini © Phrasal Verb Collocations © Revelatory Poems © 3000 Total Physical Commands and Responses © Mastering English as a Foreign Language: A Manual for Teachers and Advanced Learners © Critical Thinking Skills & Drills Through Case Studies: For EFL – ESL Learners & High School Students
