Εορτή Αγίου Δημητρίου

Ιερός Ναός του Πολιούχου Αγίου Δημητρίου

Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, επί της οδού Αγίου Δημητρίου, πάνω από την αρχαία Αγορά και αποτελεί αδιαμφισβήτητα το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της, τόσο για θρησκευτικούς, όσο και για ιστορικούς λόγους.

Η παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε στον χώρο, όπου κατά τη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχε συγκρότημα δημοσίων λουτρών. Σύμφωνα με την παράδοση στις θέρμες αυτές φυλακίστηκε και μαρτύρησε με λογχισμό ο άγιος Δημήτριος, ο οποίος θεωρήθηκε από τη ρωμαϊκή διοίκηση υπεύθυνος για την ήττα του παλαιστή Λυαίου από το μαθητή του Δημήτριου, Νέστορα.

Στο σημείο αυτό, μετά το Διάταγμα του Μεδιολάνου περί ανεξιθρησκίας το έτος 313, κτίστηκε πάνω από τον τάφο του αγίου ένας μικρός ναός («οικίσκος»). Σύντομα πιστοί από όλα τα μέρη του κράτους κατέφθαναν για να προσευχηθούν στον τάφο του Αγίου και να θεραπευθούν από βαριές ασθένειες. Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, ο οποίος αφού θεραπεύθηκε και από ευγνωμοσύνη προς τον Άγιο Δημήτριο έκτισε στη θέση του «οικίσκου» μεγάλη τρίκλιτη βασιλική , που κάηκε στα 626-634. Η κρύπτη αποτελεί τον πυρήνα της πολύχρονης λατρείας του Αγίου όπου στις μικρές δεξαμενές έτρεχε κατά την παράδοση , το “μύρο” του που προσφερόταν στους πιστούς σε μικρά πήλινα αγγεία.

Εκεί μεταφέρθηκε ο τάφος του αγίου από τις θέρμες και τοποθετήθηκε σε κιβώριο στο μεσαίο κλίτος. επιγραφή που βρίσκεται στο παρεκκλήσι. Το σκήνωμα του άγιου το αφαίρεσαν οι Νορμανδοί κατά την άλωση της πόλης το 1185 για να βρεθεί τελικά στο μοναστήρι του Σαν Λορέντζο ιν Κάμπο της Β. Ιταλίας . Η κάρα και το μέρος των λειψάνων του Αγίου επιστράφηκαν το 1978 και τοποθετήθηκαν στο δυτικό κλίτος σε αργυρή λειψανοθήκη κάτω από ομοίωμα του παλιού κιβωρίου – έργου του γλυπτικού οίκου Φιλιππότη από την Τήνο.

Στην κρύπτη του Αγίου Δημητρίου κάτω από το Άγιο Βήμα διατηρείται το ρωμαϊκό λουτρό όπου κατά την παράδοση μαρτύρησε ο Άγιος . Η είσοδος στην κρύπτη γίνεται με σκάλα από το ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους . Ο μικρός “οικίσκος” με τη διάτρητη κόγχη χτίστηκε στο χώρο του μαρτυρίου του Άγιου . Το ιερότερο όμως τμήμα της κρύπτης είναι η ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος , με τις μαρμάρινες κολόνες που βρίσκεται ακριβώς κάτω από το Άγιο Βήμα . Από την κεντρική κόγχη έτρεχε το περίφημο άγιο μύρο το οποίο έπαιρναν σε μικρά φιαλίδια οι προσκυνητές ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας , όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Στην κρύπτη λειτουργεί μουσειακή έκθεση με δείγματα τέχνης από τη γλυπτική διακόσμηση του ναού κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του . Εκτίθενται τμήματα του μαρμάρινου κιβωρίου που περιέκλειε τη λάρνακα του Αγίου Δημητρίου , θωράκια του 6ου-7ου αι., Σχέδια και πολλές φωτογραφίες του ναού.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός του Αγίου Δημητρίου ανήκει στον τύπο της πεντάκλιτης βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος και υπερώα (γυναικωνίτη). Για την κατασκευή της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν διαφόρων τύπων κιονόκρανα του 5ου και 6ου αιώνα, πολλά από τα οποία σήμερα είναι σύγχρονα αντίγραφα, όπως και το σημερινό τέμπλο.

Στο μνημείο ξεχωρίζουν οι εννέα αναθηματικοί ψηφιδωτοί πίνακες (τάματα), οι οποίοι βρίσκονται στους πεσσούς (τετράγωνοι κίονες) του ιερού Βήματος και στον δυτικό τοίχο και χρονολογούνται τον 6ο και 7ο αιώνα. Σώζονται επίσης τοιχογραφίες διαφόρων εποχών στους πεσσούς και τον νότιο τοίχο. Οι τοιχογραφίες του Ιερού Βήματος είναι σύγχρονες.

Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου διασώζει πολλά κιονόκρανα από τη βασιλική του 5ου αιώνα , ενώ τμήμα από την πολύχρωμη ορθομαρμάρωση του 5ου αιώνα (κάλυψη των τοίχων με μαρμάρινες πλάκες) σώζεται στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα . Από τα πολλά ψηφιδωτά αφιερώματα των πιστών στον Άγιο , διασώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917 ελάχιστα που χρονολογούνται από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα.

Στο δυτικό τοίχο βρίσκονται τα ψηφιδωτά του 5ου αιώνα με τον Άγιο Δημήτριο σε στάση δέησης και τον άγγελο να σαλπίζει . Στο ΝΑ πεσσό , κοντά στο Άγιο Βήμα , εικονίζεται στη μια πλευρά ο Άγιος Δημήτριος ανάμεσα σε έναν επίσκοπο και σε έναν έπαρχο. Η επιγραφή της παράστασης με τα τρία πρόσωπα αναφέρεται στην πολιορκία της πόλης από τους Σλάβους στις αρχές του 7ου αιώνα και στη σωτηρία της που αποδώθηκε στον πολιούχο. Άλλος ψηφιδωτός πίνακας , στην ανατολική πλευρά του πεσσού , εικονίζει τον Άγιο Δημήτριο με έναν διάκονο. Τα δύο ψηφιδωτά φιλοτεχνήθηκαν τον 7ο αιώνα . Στην τρίτη πλευρά του ίδιου πεσσού εικονίζεται και ο Άγιος Στέργιος σε στάση δέησης . Στο ΒΑ πεσσό σώθηκαν άλλα τρία ψηφιδωτά με παραστάσεις του Αγίου Δημητρίου με δύο παιδιά , ενός δεόμενου και της Παναγίας με τον Άγιο Θεόδωρο. Από την πλούσια τοιχογράφηση του ναού στους πεσσούς και το βόρειο και νότιο τοίχο , έχουν σωθεί μόνο δύο σημαντικές παραστάσεις.

Στο νότιο τοίχο βρίσκεται η “ιστορική” τοιχογραφία που εικονίζει μέσα σε πλήθος τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β΄ με την ακολουθία του. Χρονολογείται στις αρχές του 8ου αιώνα . Η άλλη , στον πρώτο δυτικό πεσσό , εικονίζει τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Γρηγόριο τον Παλαμά με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό που έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ. Αριστερά , στην αρχή του κεντρικού κλίτους , σώζεται ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη, πλούσιου άρχοντα της Θεσσαλονίκης που θάφτηκε στην εκκλησία το 1481, στον πρώτο αιώνα της οθωμανικής κατοχής της πόλης και λίγο πριν μετατραπεί η εκκλησία σε τζαμί (1493).

Το παρεκκλήσι του Άγιου Ευθύμιου , μια μικρή τρίκλιτη βασιλική , είναι ενσωματωμένο στη ΝΑ πλευρά του ναού του Αγίου Δημητρίου. Έχει θαυμάσια δείγματα παλαιολόγεια ζωγραφικής , σε καλή κατάσταση , που εντυπωσιάζουν για το ύφος των μορφών , τη χρήση του χρώματος και τη ζωγραφική δεινότητα. Η τοιχογράφηση έγινε το 1303 και αποδίδεται στο μεγάλο ζωγράφο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήριό του , που εργάστηκε και στο Πρωτάτο στις Καρυές του Αγίου Όρους , με τις τοιχογραφίες του οποίου συγγενεύει το αγιογραφικό σύνολο του Αγίου Ευθυμίου.

Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο σημαντικό προσκυνηματικό κέντρο και ο άγιος Δημήτριος αναδείχθηκε σε προστάτη άγιο των Βαλκανίων.

Το έτος 1493, μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (Kasimiye Camii). Η χριστιανική λατρεία περιορίστηκε τότε σε ένα μικρό χώρο στα βορειοδυτικά του ναού, όπου έγινε κενοτάφιο του αγίου. Επανήλθε στους χριστιανούς το έτος 1912, μετά την απελευθέρωσης πόλης.

Στη μεγάλη όμως πυρκαγιά του έτους 1917 ο ναός καταστράφηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε το έτος 1949.