Οι σειρήνες του παρελθόντος και οι αυταπάτες των γεωστρατηγικών “ειδημόνων” Γράφει ο Σπύρος Άνδρεϊτς

https://www.amazon.com/stores/Spyros%20Andreits/author/B0CD2LHNRT

Στις ταραγμένες αυτές εποχές, όπου οι γεωπολιτικές αναταράξεις μοιάζουν να πυκνώνουν και η σκιά του πολέμου επανέρχεται στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής ηπείρου, αναδύεται μια ανησυχητική τάση. Κάποιοι αυτοαποκαλούμενοι γεωστρατηγικοί “επαΐοντες”, εγκλωβισμένοι στις παγίδες της ιστορικής αναλογίας, επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις σύγχρονες προκλήσεις μέσα από το πρίσμα των αιματηρών συγκρούσεων του προηγούμενου αιώνα. Υποκύπτουν στην αυταπάτη ότι μπορούν να εντοπίσουν άκαμπτες νομοτέλειες γένεσης πολέμων, αναζητώντας ομοιότητες και επαναλήψεις σε ένα ρευστό και διαρκώς μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον.

Ωστόσο, η ιστορία, παρά τη διδακτική της αξία, δεν προσφέρει έτοιμες συνταγές για την κατανόηση του παρόντος και την πρόβλεψη του μέλλοντος. Οι πόλεμοι, ως σύνθετα και πολυπαραγοντικά φαινόμενα, δεν υπακούουν σε μονοσήμαντες εξηγήσεις ούτε αναπτύσσονται σύμφωνα με προκαθορισμένες αλυσίδες αιτίων και αιτιατών που εκτυλίσσονται ομοιόμορφα ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου. Η αναγωγή σε απλοϊκά ιστορικά σχήματα και η προσπάθεια στείρας αντιγραφής του παρελθόντος εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους, οδηγώντας σε εσφαλμένες εκτιμήσεις και, κατ’ επέκταση, σε λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις.

Η αυταπάτη των γεωστρατηγικών “ιεροφαντών” έγκειται στην υποτίμηση της πολυπλοκότητας των σύγχρονων διεθνών σχέσεων. Στον 21ο αιώνα, η παγκόσμια σκακιέρα χαρακτηρίζεται από έναν καταιγισμό αλληλεπιδράσεων μεταξύ κρατικών και μη κρατικών δρώντων, από την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και την επιρροή της παγκοσμιοποίησης σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Οι παραδοσιακές έννοιες της ισχύος και της κυριαρχίας αμφισβητούνται, νέες μορφές ανταγωνισμού αναδύονται και οι διακρατικές σχέσεις διαμορφώνονται από ένα πλέγμα αλληλεξαρτήσεων που καθιστά κάθε προσπάθεια απλοϊκής αναγωγής στο παρελθόν όχι μόνο άστοχη αλλά και επικίνδυνη.

Για παράδειγμα, η προσπάθεια να ερμηνευθεί η σημερινή γεωπολιτική ένταση στην Ευρώπη αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα των εθνικιστικών ανταγωνισμών και των εδαφικών διεκδικήσεων που οδήγησαν στους δύο παγκόσμιους πολέμους του προηγούμενου αιώνα, παραβλέπει κρίσιμες διαστάσεις της σύγχρονης πραγματικότητας. Η αποκατάσταση επιρροής, ο ιστορικός αναθεωρητισμός, η ψηφιακή εποχή, η ενεργειακή κρίση, η κλιματική αλλαγή, η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης και η διάδοση της παραπληροφόρησης αποτελούν νέους παράγοντες που διαμορφώνουν το διεθνές περιβάλλον και επηρεάζουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κρατών με τρόπους που ήταν αδιανόητοι πριν από έναν αιώνα.

Στην πρόσφατη ιστορία, έχουν καταγραφεί στιγμές που σήμερα προκαλούν αμηχανία και ειρωνικά χαμόγελα. Μια τέτοια περίπτωση αφορά τις εμφανίσεις ενός αμφιλεγόμενου γεωστρατηγικού πανεπιστημιακού, ο οποίος, πλαισιωμένος από δημοσιογράφο που επιδίωκε τον εντυπωσιασμό, επιχειρούσε να πείσει το τηλεοπτικό κοινό για την ύπαρξη ενός ασαφούς “μουσουλμανικού τόξου” που δήθεν απειλούσε θανάσιμα την εθνική ασφάλεια από τα βόρεια σύνορά μας. Παράλληλα, με την ίδια δήθεν γνωσιακή αυθεντία, παρουσίαζε τον ορυκτό πλούτο του Κοσόβου ως τον μοναδικό και απολύτως καθοριστικό παράγοντα πίσω από τις αιματηρές εθνικιστικές συγκρούσεις που οδήγησαν στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.

Ωστόσο, αυτές οι απλουστευτικές και επιφανειακές “αναλύσεις” αγνοούσαν επιδεικτικά την πολυσύνθετη πραγματικότητα των Βαλκανίων. Η κατασκευή του “μουσουλμανικού τόξου” ως μιας ενιαίας και απειλητικής οντότητας παραγνώριζε τις βαθιές εθνοτικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές αντιθέσεις μεταξύ των πληθυσμών της περιοχής. Επιπλέον, η εμμονή στην ιδέα ότι ο ορυκτός πλούτος του Κοσόβου αποτελούσε τον μοναδικό κινητήριο μοχλό των συγκρούσεων υποτιμούσε την βαρύτητα των ιστορικών αντιπαλοτήτων, των εθνικιστικών ιδεολογιών, της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, της επιθυμίας για αυτοδιάθεση και φυσικά των γεωπολιτικών παρεμβάσεων εξωτερικών δυνάμεων. Αυτές οι γεωπολιτικές “παραστάσεις” αποτελούν ένα δυσάρεστο παράδειγμα του πώς η ανάγκη για απλοϊκές εξηγήσεις και η επιδίωξη του εντυπωσιασμού μπορούν να οδηγήσουν σε επικίνδυνες διαστρεβλώσεις της πραγματικότητας και στην καλλιέργεια εσφαλμένων αντιλήψεων για κρίσιμα γεωπολιτικά ζητήματα.

Επιπλέον, η εμμονή στην αναζήτηση ιστορικών αναλογιών συχνά οδηγεί σε μια στρεβλή αντίληψη των σημερινών προκλήσεων. Οι γεωστρατηγικοί “κολοσσοί” που επιχειρούν να ανασύρουν φαντάσματα του παρελθόντος, όπως η “σφαίρα επιρροής” ή η “ισορροπία δυνάμεων” όπως αυτές εφαρμόστηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, αγνοούν τις βαθιές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια αρχιτεκτονική ασφάλειας. Η δημιουργία πολυμερών θεσμών, η ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου και η αυξανόμενη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της εθνικής αυτοδιάθεσης ως το δικαίωμα ενός λαού ή έθνους να αποφασίζει ελεύθερα για την πολιτική του κατάσταση και να καθορίζει τη μορφή της διακυβέρνησής του, χωρίς εξωτερική επιρροή ή καταναγκασμό και βεβαίως της αξίωσης για μια σύγχρονη ευρωπαϊκών προδιαγραφών δημοκρατία αποτελούν στοιχεία μιας νέας πραγματικότητας που δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Η εμμονή σε ιστορικές αναλογίες μπορεί επίσης να οδηγήσει σε επικίνδυνες προφητείες αυτοεκπληρούμενου χαρακτήρα. Όταν οι ηγέτες και οι αναλυτές εγκλωβίζονται σε απαισιόδοξα σενάρια που βασίζονται σε ιστορικά προηγούμενα, υπάρχει ο κίνδυνος να υιοθετήσουν πολιτικές που εντείνουν τις εντάσεις και αυξάνουν την πιθανότητα μιας σύγκρουσης. Η εστίαση αποκλειστικά στους παράγοντες που οδήγησαν σε πολέμους στο παρελθόν μπορεί να οδηγήσει στην παραμέληση των ευκαιριών για ειρηνική διευθέτηση των διαφορών και στην υποτίμηση των μηχανισμών πρόληψης των συγκρούσεων.

Αντί να αναζητούν άκαμπτες νομοτέλειες και να αναπαράγουν τα λάθη του παρελθόντος, οι σύγχρονοι ηγέτες και αναλυτές οφείλουν να προσεγγίσουν τις γεωπολιτικές προκλήσεις με μια νέα οπτική. Απαιτείται μια βαθιά κατανόηση της πολυπλοκότητας του σύγχρονου διεθνούς συστήματος, μια αναγνώριση των νέων παραγόντων που διαμορφώνουν τις διακρατικές σχέσεις και μια προθυμία για καινοτόμες και ευέλικτες πολιτικές.

Η ειρήνη και η σταθερότητα στην Ευρώπη και αλλαχού δεν θα επιτευχθούν με την αναβίωση φαντασμάτων του παρελθόντος, αλλά με την καλλιέργεια της διπλωματίας, τον σεβασμό του διεθνούς δικαίου, την ενίσχυση των πολυμερών θεσμών και την προώθηση της συνεργασίας σε όλους τους τομείς. Οι γεωπολιτικοί “τιτάνες” οφείλουν να αποτινάξουν τις αυταπάτες τους και να αναγνωρίσουν ότι κάθε εποχή έχει τις δικές της προκλήσεις και απαιτεί τις δικές της λύσεις. Η ιστορία μπορεί να προσφέρει κάποια διδάγματα, αλλά δεν υπαγορεύει αναπόφευκτες νομοτέλειες. Η επιλογή μεταξύ ειρήνης και πολέμου παραμένει, τελικά, στα χέρια των σημερινών ηγετών που υποκινούνται από διαφορετικά ελατήρια.