Διάβρωση των Δημοκρατικών Θεσμών: Όταν η Ελευθερία Νοσεί Του Σπύρου Άνδρεϊτς

Η δημοκρατία δεν χάνεται πάντα με πραξικοπήματα. Μπορεί να φθαρεί αθόρυβα, μέσα από την αδιαφορία, την παραπληροφόρηση και τη φθορά της εμπιστοσύνης.

Η δημοκρατία, κάποτε αυτονόητη κατάκτηση του δυτικού πολιτισμού, μοιάζει σήμερα να δοκιμάζει τα όριά της. Από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η πολιτική πόλωση έχει τραυματίσει βαθιά την κοινωνική συνοχή, μέχρι την Ουγγαρία, όπου η αυταρχική στροφή παρουσιάζεται ως «λαϊκή βούληση», οι θεσμοί υποχωρούν μπροστά σε νέες μορφές εξουσίας.
Ταυτόχρονα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η ανεξέλεγκτη ροή ψευδών ειδήσεων και η ταχύτατη ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης αναδιαμορφώνουν τον δημόσιο χώρο, καθιστώντας δυσκολότερο να διακρίνουμε το αληθές από το κατασκευασμένο.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ανασφάλειας, αναδύεται το κρίσιμο ερώτημα: μπορεί η δημοκρατία να αντέξει;

Κοινωνικός Κατακερματισμός και Νέα Πόλωση

Η σύγχρονη κοινωνία είναι πιο ποικιλόμορφη, αλλά και πιο κατακερματισμένη από ποτέ. Οι κοινές αφηγήσεις που κάποτε συνέδεαν τους πολίτες — η αίσθηση συμμετοχής σε ένα συλλογικό μέλλον — υποχωρούν μπροστά σε εξατομικευμένες ταυτότητες και ψηφιακές «φυλές».
Μέσα σε αυτό το κλίμα, τα λαϊκιστικά κινήματα αντλούν δύναμη από τον φόβο, τη δυσαρέσκεια και το αίσθημα αδικίας.

Από το σύνθημα «Make America Great Again» στις ΗΠΑ, έως τα αντι-ευρωπαϊκά κινήματα στην Ε.Ε., η ρητορική του διχασμού («εμείς εναντίον αυτών») αποκτά εκλογική απήχηση. Πολλοί πολίτες, νιώθοντας αποκλεισμένοι από τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής προόδου, στρέφονται σε τυραννικούς ηγέτες που υπόσχονται αποκατάσταση της «λαϊκής κυριαρχίας» — συχνά εις βάρος όλων των θεσμών που τη διασφαλίζουν.

Το κοινωνικό συμβόλαιο, που υπήρξε επί δεκαετίες ο θεμέλιος λίθος της δημοκρατικής σταθερότητας, παρουσιάζει πλέον βαθιές ρωγμές.

Η Ψηφιακή Εποχή και η Παραπληροφόρηση

Η τεχνολογική επανάσταση απέδωσε οφέλη, αλλά και μια νέα μορφή απειλής: τη διάβρωση της αλήθειας.
Στην εποχή των ψηφιακών θαλάμων αφιονισμένων οπαδών οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν προάγουν τον διάλογο, αλλά ενισχύουν τη σύγκρουση. Αυτοί οι πολίτες καταναλώνουν μόνο τις ειδήσεις που ταιριάζουν με τις απόψεις τους, δημιουργώντας μικρές, κλειστές κοινωνίες μέσα στον κυβερνοχώρο.

Το αποτέλεσμα είναι ένας δημόσιος λόγος χωρίς κοινό έδαφος. Η παραπληροφόρηση διαδίδεται ταχύτερα από την πραγματικότητα, ενώ τα λεγόμενα «deepfakes» — βίντεο ή ηχητικά που πλαστογραφούνται μέσω Τεχνητής Νοημοσύνης — καθιστούν αβέβαιο ακόμη και το οπτικοακουστικό τεκμήριο.
Η αμφιβολία μετατρέπεται σε καχυποψία, και η καχυποψία σε παραίτηση. Κι αυτή η παραίτηση είναι ίσως ο πιο ύπουλος εχθρός της δημοκρατίας.

Πολιτικές Μετατοπίσεις και η “Σιωπηλή Αυταρχικότητα”

Οι δημοκρατίες δεν ανατρέπονται πλέον με άρματα στους δρόμους, αλλά με νόμους στα κοινοβούλια.
Η «σιωπηλή αυταρχικότητα» (creeping authoritarianism) περιγράφει ακριβώς αυτό: τη σταδιακή αποδυνάμωση των θεσμών εκ των έσω. Η δικαιοσύνη χειραγωγείται, τα μέσα ενημέρωσης συγκεντρώνονται σε λίγα χέρια, οι ανεξάρτητες αρχές παρακάμπτονται.

Η Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, όμως ανάλογες τάσεις διαφαίνονται σε πολλές χώρες — ακόμη και σε εκείνες που υπήρξαν πρότυπα φιλελεύθερης διακυβέρνησης.
Η πολιτική αντιπαράθεση εκφυλίζεται σε θέαμα, ενώ η ουσία του δημοκρατικού διαλόγου υποχωρεί. Όταν η πολιτική μετατρέπεται σε επικοινωνιακό παιχνίδι και οι πολίτες σε παθητικούς θεατές, η δημοκρατία αρχίζει να χάνει το νόημά της.

Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το φαινόμενο κομμάτων που καταφέρνουν να αποσπούν εντυπωσιακά ποσοστά υποστήριξης χωρίς να έχουν παρουσιάσει ούτε ένα για δείγμα εφαρμόσιμο μέτρο βελτίωσης της ζωής των πολιτών. Αντί να καταθέτουν θετικές προτάσεις, επενδύουν αποκλειστικά στη χυδαιότητα, τον τοξικό λόγο και σε κραυγές που θυμίζουν περισσότερο τηλεοπτικό καβγά παρά πολιτικό διάλογο. Αυτή η «πολιτική ρητορεία χοιροστασίου», όπως εύστοχα έχει χαρακτηριστεί, δεν είναι απλώς προσβολή του δημόσιου λόγου — είναι δηλητήριο που διαβρώνει τη συλλογική λογική και τον σεβασμό στις δημοκρατικές διαδικασίες.

Γεωπολιτικές Εντάσεις και Οικονομική Ανισότητα

Οι παγκόσμιες ισορροπίες αλλάζουν δραματικά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, η άνοδος της Κίνας και η επαναφορά της λογικής της ισχύος υπονομεύουν το διεθνές δίκαιο και την πολυμέρεια. Οι δημοκρατίες πιέζονται να αμυνθούν, αλλά ταυτόχρονα να διατηρήσουν τις αρχές τους.

Στο εσωτερικό, η οικονομική ανισότητα βαθαίνει. Η μεσαία τάξη — ο ιστορικός πυλώνας της κοινωνικής σταθερότητας — συρρικνώνεται. Όταν οι πολίτες αισθάνονται πως το σύστημα λειτουργεί υπέρ των λίγων, η πίστη τους στη δημοκρατία αποδυναμώνεται.
Η δημοκρατία δεν μπορεί να σταθεί σε έδαφος ανισότητας· χρειάζεται αξιοπρέπεια και προοπτική για όλους.

Το Κοινό Χρέος της Δημοκρατικής Επαγρύπνησης

Η προστασία της δημοκρατίας δεν είναι υπόθεση κυβερνήσεων ή διεθνών οργανισμών μόνο. Είναι ευθύνη όλων.
Η ενίσχυση της κριτικής σκέψης στην εκπαίδευση, η διαφάνεια στη δημόσια διοίκηση, η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και η ελευθερία του Τύπου αποτελούν προϋποθέσεις, όχι πολυτέλειες.

Ταυτόχρονα, η ενεργός συμμετοχή του πολίτη είναι το αντίδοτο στην αδράνεια. Η δημοκρατία δεν χρειάζεται τέλειους θεσμούς· χρειάζεται ανθρώπους που νοιάζονται, που αμφισβητούν και που υπερασπίζονται το δικαίωμα να ακούν και να ακούγονται.

Επίλογος: Η Δημοκρατία ως Καθημερινή Ευθύνη

Η δημοκρατία δεν είναι ένα κεκτημένο σύστημα διακυβέρνησης, αλλά μια ζωντανή διαδικασία που πρέπει να καλλιεργείται καθημερινά.
Χρειάζεται τη συμμετοχή, την εγρήγορση και —πάνω απ’ όλα— την εμπιστοσύνη των πολιτών της. Αν χαθεί η εμπιστοσύνη, καμία εκλογική διαδικασία, κανένα σύνταγμα δεν μπορεί να τη σώσει.

Σε μια εποχή που η αλήθεια διαστρεβλώνεται και ο συνετός πολιτικός λόγος χάνει το βάρος του, η υπεράσπιση της δημοκρατίας αρχίζει από το πιο απλό σημείο: από την ίδια τη βούλησή μας να μη σωπάσουμε.
Γιατί η δημοκρατία στη Δύση δεν πεθαίνει πια από μιλιταριστική βία· πεθαίνει από απάθεια και αδιαφορία.